Το νέο πόνημα του Δημήτρη Κατσαφάνα σε συνέχειες, στο spartorama.gr (Μέρος ΙB΄)

Δεν θα αποτολμήσω να μιλήσω για ένα τόσο δυσκολονόητο θέμα, για εξελίξεις δηλαδή που θα ακολουθήσουν τους δικούς τους δρόμους, δρόμους που δεν μπορούμε από τώρα να ξέρουμε καλά. Θεωρούμε, ωστόσο, καθήκον μας να δώσουμε κάποιες πληροφορίες για τον τυχόν απληροφόρητο αναγνώστη μας.

Ένα νέο επαναστατικό-τεχνολογικό κύμα της λεγόμενης συνθετικής εποχής μας, είναι η Τεχνητή Νοημοσύνη, όπου «τα μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού όρια γίνονται δυσδιάκριτα».

Τί μπορεί να σημαίνει αυτό για μας σήμερα; Μήπως δεν μας απομένει τίποτε άλλο παρά να προπαρασκευασθούμε όχι μονάχα για το φως, αλλά και για τα μελλοντικά σκοτάδια; Να πάψει λοιπόν στο εξής ο άνθρωπος με το νου, την ανώτατη αυτή γνωστική δύναμη της ψυχής, να πάψει με τη διαλεκτική να γνωρίσει τον νοητό κόσμο, δηλαδή να πάψει η έμφυτη τάση του πνεύματος προς τη μορφή, προς τη δυναμική σύνθεση ύλης και μορφής; Πώς μπορούμε λόγου χάρη να κατανοήσουμε ένα έργο τέχνης ως σύνθεση ύλης και μορφής-ιδέας; Και βέβαια η πρόοδος του ανθρώπου, ακόμη και το ηθικό του πρόβλημα, προϋποθέτει τη λογική. Το συναίσθημα όσο καλλιεργημένο και εάν είναι, παραμένει συναίσθημα από την ίδια τη φύση του, μια ψυχική δηλαδή αναγκαιότητα, ένα ενόρμημα που είναι κάτι λιγότερο από την πνευματική ελευθερία. Οπωσδήποτε όμως το συναίσθημα συνδέεται περισσότερο με τα ένστικτα, το θεμέλιο της βιολογικής μας ύπαρξης. «Είναι μια πανοπλία που μ’ αυτήν η φύση έχει εξασφαλίσει τη ζωή των ανθρώπων για να την προστατεύει από την καταστροφή της», όπως εύστοχα το διατυπώνει ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος (Σύστημα Φιλοσοφικής Ηθικής, 1947, σ. 162). Πώς, λοιπόν, θα γνωρίσω τον εαυτό μου, πώς θα γνωρίσω τους συνανθρώπους μου, αν δεν τους αγαπήσω; Γιατί αγάπη σημαίνει μια διαρκή αποκάλυψη στον άλλον που αγαπώ. Η αγάπη, η φιλία, η ευγένεια, η ποιότητα του ωραίου, του ηθικού δεν υπάρχουν στην αφηρημένη σκέψη του τύπου 2+2=4.

Στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης, αναζητώ τον πνευματικό άνθρωπο, τη σκέψη του, τον διάλογο, την αμφισβήτηση ως κοινωνική πράξη. Αμφισβήτηση, διευκρινίζω, δεν σημαίνει μόνο διαφωνώ, αλλά και ότι αρνούμαι μια γνωσιοθεωρία, σημαίνει ακόμα ότι ελέγχω, εξετάζω απαρχής εγκυρότητες, μάχομαι με το νου, αποκαθιστώ νοήματα, αξίες. Στην εποχή της κατευθυνόμενης κοινωνίας, αναζητώ, στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης, τον διάλογο, την επικοινωνία, όχι τη φλυαρία, ως θεμέλιο της Δημοκρατίας. Στο φως της Τεχνητής Νοημοσύνης, στο κρύο τούτο φως, οι άνθρωποι μου φαίνονται ευάλωτοι. Υπάρχει, βλέπετε,  πάντα η σαγήνη, η γοητεία του νέου, εξουδετερώνει κάθε αμφιβολία και άρνηση. «Μέσα στην πνευματική ανησυχία, στην οργανωμένη σύγχυση ή την αντιστροφή των εννοιών», όπως έλεγε με κάποια υπερβολή εδώ και μερικές δεκαετίες ο Δημήτρης Τσάτσος, «δεν έμεινε τίποτε όρθιο».  

Στη συνθετική εποχή, έτσι λένε τη νέα εποχή οι ειδικοί, έχουμε νέες συνθέσεις οργάνων, δημιουργία εντελώς νέων μορφών ζωής που δεν έχουν υπάρξει ποτέ πριν. Τούτο είναι έργο της λεγόμενης συνθετικής βιολογίας, που διαμορφώνει ακόμη και τον τρόπο που σκεφτόμαστε στην εργασία, στην παραγωγή. «Όμως η συνθετική εποχή δεν είναι χωρίς τις προκλήσεις της, καθώς εξαρτιόμαστε όλο και περισσότερο από την τεχνολογία. Πρέπει επίσης να παλέψουμε και με ζητήματα ηθικής ευθύνης. Ποιός είναι υπεύθυνος για τις πράξεις μιας ευφυούς μηχανής; Πώς διασφαλίζουμε, ότι αυτές οι μηχανές χρησιμοποιούνται για το καλό και όχι για κακόβουλους σκοπούς;» Το κύριο, στη συνθετική αυτή τεχνολογική πρόοδο, είναι η ρομποτική, η Τεχνητή Νοημοσύνη. Ένα από τα πολλά προβλήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης είναι ότι μπορεί να παραβιάζει η τεχνολογία της την προσωπική ζωή των ανθρώπων, να έχουμε δηλαδή παραγωγή παραπληροφόρησης. Και ποιος τότε θα έχει την ευθύνη; Όπως λένε και οι ειδικοί, «τα συγκεκριμένα μοντέλα της Τεχνητής Νοημοσύνης έχουν παραισθήσεις και επινοούν συναισθήματα που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα». Αφήστε τώρα ότι υπάρχει το ενδεχόμενο να αποκτήσουν οι ρομποτικές αυτές μηχανές συνείδηση, πράγμα που δεν το πιστεύω. Ανησυχεί όμως ο Βρετανός νευροεπιστήμονας Ανίλ Σέθ, ότι οι ειδικοί στην τεχνητή νοημοσύνη δίνουν μεγάλη έμφαση στην ανάπτυξή της και όχι στην ηθική της διάσταση (Η Καθημερινή 6/2023, τεύχος “Η Τεχνητή Νοημοσύνη και Εμείς”). Ένας άλλος, ο Τζέφ Χίντον, λέει δημόσια «ότι δεν είναι κάτι το αδιανόητο να αφανιστεί η ανθρωπότητα από μια υπερνοημοσύνη». Ξαφνικά λοιπόν, μέσα στην επιτάχυνση του άγχους, ανέλπιδοι, ανέτοιμοι και απροστάτευτοι από την τεχνολογία, μπαίνουμε ανεπαίσθητα σε αχαρτογράφητα νερά».

Η παροδική στιγμή είναι μοναδική, φεύγει, δεν ξαναγυρίζει. Αυτή όμως η στιγμή γίνεται μια «τυραννία» λόγω του άγχους που προκαλεί η επιτάχυνση των στιγμών, του χρόνου. Η επιτάχυνση των στιγμών του χρόνου που βιώνουμε, είναι συνυφασμένη με την πληροφόρηση, και δεν είναι πληροφόρηση όπως παλιά, γιατί είναι συνυφασμένη με την αυξανόμενη πληροφόρηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, με την «επιτάχυνση», με την «συρρίκνωση» της απόστασης μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. «Είναι σαν όλα να έχουν ήδη συμβεί πριν ακόμη πραγματοποιηθούν, διαταράσσεται άρα η εμπειρία του χρόνου τόσο ως διάρκεια, όσο και ως προοπτική» (Ν. Δεμερτζής, Εφ. «Καθημερινή, 13-08-2023).

Οι υποσχέσεις που δίνει η Τεχνητή Νοημοσύνη στην ανθρωπότητα, από την θεραπεία των ασθενειών έως την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, είναι πέρα από κάθε προηγούμενο. Παντού κυρίαρχη η Τ.Ν., ένα επαναστατικό κύμα αλλαγών. Θα ανατραπούν πολλές παγιωμένες πεποιθήσεις μας, αλλαγές που συνδέονται με πολλά καλά, αλλά και κινδύνους. Και θα έχουμε λοιπόν, όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά, έξυπνες μηχανές και ανόητους ανθρώπους; Ώστε η Τεχνητή Νοημοσύνη θα σκορπίζει την πληρότητα των αγαθών της ζωής στον άνθρωπο που συνθλίβεται μέσα στην σιδερένια Ανάγκη;

Ακούγονται πολλές αμφιβολίες. Λέγουν ότι η εισαγωγή των αλγορίθμων στην υγεία, στην δικαιοσύνη και στα media, δημιουργούν παρενέργειες που δύσκολα μπορεί κανείς να τις ελέγξει. Μεταφέρω, στη συνέχεια, θέσεις και ιδέες από τον καθημερινό τύπο, όπως έχουν σε άρθρο από συνέντευξη του Μανώλη Ανδριωτάκη (Καθημερινή, 17/9/2023). «Αν εξαπλωθεί η αυτοματοποιημένη παραπληροφόρηση ακόμη περισσότερο, θα είναι δυνατό να αποσταθεροποιήσει την δημοκρατία παγκοσμίως και να αρχίσει να παρεμβαίνει σε εκλογές… Υπάρχουν αλγόριθμοι που δημιουργούν στους νέους την αίσθηση ότι θέλουν να αυτοκτονήσουν, που τους προκαλούν προβλήματα στην εικόνα του σώματος και στην αυτοεκτίμησή τους… Πιστεύω ότι αυτοί που θέλουν να δημιουργήσουν μια τέτοια μηχανή, από ματαιοδοξία ή από ενθουσιασμό, πρέπει να σκεφθούν τί θα μπορούσε να σημαίνει αυτό για την ανθρωπότητα. Μιλάμε για την απώλεια του ελέγχου και την απώλεια στην εξουσία μας. Αυτά τα δύο πράγματα μπορεί να είναι πολύ τρομακτικά. Το ζητούμενο για την Τ.Ν. είναι να υπάρχει λογοδοσία, κανόνες που να τους τηρούν όλοι». Είναι δυνατή η τήρηση κανόνων; Σήμερα π.χ. τέτοιοι κανόνες μας εξασφαλίζουν από τον κίνδυνο των πυρηνικών όπλων; Η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν είναι βέβαια ό,τι και τα πυρηνικά. Υπάρχουν πάμπολλες θετικές χρήσεις της. Όμως το θέμα της ευθύνης και της λογοδοσίας παραμένει.  

Υπάρχει, βλέπετε, και η ψυχική διαδικασία, η μήτρα όλων που δεν μπορεί να συλληφθεί με αριθμούς και μέτρα. Υπάρχει ακόμη και το παράδοξο, το μυστήριο, το παρά-λόγον. Όπως υπάρχει το Καλό (το Αγαθό), υπάρχει και το Κακό μέσα στον κόσμο. Ας ονομάσουμε τις ρίζες τους μεταφυσικές. 

Μπορούμε να κατανοήσουμε την επίτευξη των υπερανθρώπινων επιτεύξεων; Να τις αρνηθούμε με μια απλή αντίδραση στον θετικισμό, στην τεχνικοεπιστημονική γνώση; Με ποια κοσμοθεωρητική αντίληψη θα τις ερμηνεύσουμε; Θα ήταν τούτο, θαρρώ, μια βαρετή επανάληψη, μια αφελής αντίδραση στον θετικισμό, ένας φιλοσοφικός εφησυχασμός. Τελειώνω εδώ βιαστικά και προτιμώ να δώσω πάλι το λόγο στο μεγάλο Ελβετό γιατρό, τον Γιούνγκ. «Από τότε που τα άστρα έπεσαν από τον ουρανό και ωχρίασαν τα ανώτερα σύμβολά μας, επικρατεί στο ασυνείδητο μυστική ζωή. Γι’ αυτό έχουμε σήμερα ψυχολογία και γι’ αυτό μιλάμε για ασυνείδητο. Όλα αυτά θα ήταν, και είναι πράγματι, περιττά σε μια εποχή και σε μια μορφή πολιτισμού που έχει σύμβολα, γιατί αυτά είναι πνεύμα από πάνω και τότε στέκει το πνεύμα ψηλά… Το ασυνείδητό μας όμως κρύβει ζωντανό νερό, δηλαδή πνεύμα για χάρη του οποίου έχει διαταραχθεί. Ο ουρανός μας έγινε φυσικό διάστημα και το θεϊκό εμπυρείο ωραία ανάμνηση, όπως ήταν πάντοτε. Όμως “η καρδιά μας φλέγεται” και κρυφή ανησυχία κατατρώγει τις ρίζες του είναι μας» (Άνθρωπος και Ψυχή, ό.π., σ. 14). Είναι καιρός πια. Τα πνευματικά μας ζητήματα τα μεταχειριζόμαστε, βάναυσα, αλλαζονικά.

Κάπου εδώ φθάνουμε στο τέλος στη σύντομη προσπάθειά μας να δώσουμε μια γενική εικόνα της εποχής μας, χωρίς ωστόσο να μπορέσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα της αλήθειας και της πλάνης. Συνοψίζοντας, φάνηκε νομίζω ότι  τα προβλήματα και οι αγώνες που σήμερα μας κυκλώνουν, τελικά θα προκαλέσουν άλλους αγώνες, αλλά οι εμπειρίες, οι γνώσεις μας έχουν όρια που δεν θα μπορέσουμε να τα υπερβούμε. Δεν μπορούμε να υπερβούμε την ίδια μας τη φύση. Υπάρχουν καθορισμένα όρια που και ο ήλιος, όπως είπε ο Ηράκλειτος, δεν μπορεί να υπερβεί τα όριά του, διαφορετικά οι Ερινύες, οι εκδικήτριες δυνάμεις του Δία, θα τον εύρουν και θα τον τιμωρήσουν. Ποιά είναι τα όρια του ανθρώπου, των γνώσεών του, των δυνατοτήτων του; Μένει αναπάντητο το οριακό τούτο πρόβλημα. Το ερώτημα, ποιά είναι η φύση του ανθρώπου, παραπέμπει στο πρόβλημα της αυτογνωσίας. Γι’ αυτό και γεννιέται συχνά το αίσθημα της τραγικής ενοχής. Και φυσικά γεννιέται τούτο από την κακή χρήση της ελευθερίας μας, από την προαίρεσή μας να εκλέξουμε, όταν βρεθούμε μπροστά σ’ ένα ηθικό πρόβλημα, σε μια ηθική αντινομία.

Λοιπόν, «η Τεχνητή Νοημοσύνη επιδιώκει να οικοδομήσει ένα νέον άνθρωπο; Μα αυτό δεν επιδιώκουν και οι ολοκληρωτικές ιδεολογίες που βασάνισαν τον 20ο αιώνα; Μήπως και η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι μια μετάλλαξη της ολοκληρωτικής ιδεολογίας;», αναρωτιέται, καταλήγοντας και ο Τάκης Θεοδωρόπουλος (Καθημερινή, 24/9/2023). Είναι κοινά, αγωνιώδη ερωτήματα.

Τελειώνοντας, διευκρινίζω τη λέξη ολοκληρωτισμός, λέξη πολυχρησιμοποιημένη άλλωστε. Ολοκληρωτισμός είναι ιδεολογία. Δεν αφήνει κανένα περιθώριο για ατομική ελευθερία και δράση. Ελέγχει όλες τις πλευρές της κοινωνικής ή και της προσωπικής ζωής του πολίτη. Ελέγχει όχι μόνο τις πράξεις, αλλά και τί σκέφτεται ο πολίτης, τις ιδέες του κ.λπ. Τον απεριόριστο αυτόν ολοκληρωτισμό τον εκπροσώπησε ο Spaan (1878-1950), καθηγητής στην Βιέννη και σύμβουλος δικτατόρων. Ο όρος που χρησιμοποίησε στην πολιτική αυτή ιδεολογία είναι η λέξη Universalismus, λέξη συγγενή της φιλοσοφικής έννοιας «Καθολικότητα».

Μέρος ΙΓ΄