Το νέο πόνημα του Δημήτρη Κατσαφάνα σε συνέχειες, στο spartorama.gr (Μέρος Ε΄)

Δεν θα ισχυρισθούμε ότι στον καιρό μας χάθηκε εντελώς ο ανθρωπισμός. Η ανθρωπιστική βοήθεια μεταξύ των ανθρώπων και των λαών, σε κρίσιμες στιγμές, είναι αυτή που φθάνει και κλείνει πληγές. Οι λαοί έχουν τα θεμέλιά τους στις μεγάλες παραδόσεις τους. «Η δυτική ευρωπαϊκή παράδοση που αρχίζει να φαίνεται σαφέστερα από την Αναγέννηση, έχει τις ρίζες της στην αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή παράδοση και συνακόλουθα στην ιουδαϊκή και χριστιανική παράδοση, με όλα τα φωτεινά και τα αρνητικά τους. Πολύ παλαιότερες είναι η ινδική και η κινέζικη παράδοση. Μέσα στην ιστορική κίνηση, Δύση, Ανατολή και Ασία συναντώνται. Πρόκειται για δυνάμεις που μας διαπλάθουν και μας αποξενώνουν, είναι δυνάμεις πραγματικές, ζωντανές και τρομερές, φωτεινές και σκοτεινές και οι συνέπειές τους πάνε πιο μακριά από ότι προβλέπει κανείς» (Κ. Αξελός, Προς την Πλανητική Σκέψη, Εστία 1985, σ. 84).

Καυχησιολογούν πολλοί για την οικονομική και τεχνολογική πρόοδο. Και αυτό μέσα σε μια σειρά αλυσσιδωτών συγκρούσεων, όπως συνέβαινε και στον 20ο αιώνα. Ας το επαναλάβουμε: σήμερα δεν πρόκειται για την παλαιά τεχνολογία που την χαρακτήριζε το πνεύμα της σταθερότητας. Η νέα σύγχρονη τεχνολογία και ο ρασιοναλισμός αλλάζουν τη μορφή της ιστορικής ζωής στο σύνολό της. Επιβάλλουν παντού τη δική τους σφραγίδα, τη σφραγίδα της εξωτερικότητας, της τυποποίησης, που αποκοιμίζει τη σκέψη και αποξενώνει τον άνθρωπο από την εσωτερικότητά του, από τον ίδιο του τον εαυτό. Τροποποιεί τους λαούς ανεπαίσθητα σε μάζα. Και η μάζα δεν σκέφτεται. Οι μάζες δεν έχουν ιδέες, έχουν φανατισμούς.

Ακόμη, απουσιάζουν από τη ζωή μας οι έμφυτες δομές που εμψυχώνουν την προσωπική εμπειρία. Απουσιάζουν οι ψυχικοί λειτουργικοί τρόποι, το σύνολο των οποίων αποτελεί την ανθρώπινη φύση. Χάνουμε ως άνθρωποι την ισόρροπη ανάπτυξή τους, την ισορροπία που εξασφάλιζε κάποτε είτε ο μύθος ή αργότερα η θρησκεία. Επήλθε διχασμός και επήλθε από τη στιγμή που η πίστη με την πνευματική και ψυχολογική της σημασία διχάστηκε. Ο άνθρωπος, παρά τις όποιες αδυναμίες του, παρά τις όποιες διανοητικές γνώσεις του, είχε εξασφαλισμένη την ισόρροπη ψυχοσωματική του ανάπτυξη, είχε την ικανότητα να προσαρμόζεται στις εξελίξεις, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές κ.λπ. Ένα παράδειγμα: Ο Σωκράτης και ο νεαρός Φαίδρος μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού πήγαν και κάθισαν στον Ιλισσό έξω από την Αθήνα κοντά στο ιερό του θεού Πάνα και στην πηγή Καλλιρρόη, όπου σήμερα η εκκλησία Αγία Φωτεινή. Όταν τελείωσε η συζήτησή τους για την ψυχή και τον έρωτα προς την Ιδέα του Αγαθού, ο Σωκράτης στάθηκε μέσα στο καταμεσήμερο, στο ρυάκι του Ιλισσού, και προσευχήθηκε στον Πάνα, το θεό της Φύσης, απονέμοντας τιμή στο θεό αυτό, γιατί ενέπνευσε με θάρρος τους Αθηναίους στο Μαραθώνα. Και τί προσευχήθηκε; Ζήτησε ένα μονάχα. Όχι να γίνει πλούσιος, αλλά τη δύναμη να εξισορροπεί τα εξωτερικά προβλήματα της ζωής με τον εσωτερικό του κόσμο: «? φίλε Π?ν τε κα? ?λλοι ?σοι τ?δε θεοί, δοίητέ μοι καλ? γενέσθαι τ?νδοθεν. ?ξωθεν δ’ ?σα ?χω, το?ς ?ντ?ς ε?ναί μοι φίλια…» (Αγαπημένε μου Πάνα και εσείς οι άλλοι θεοί αυτού εδώ του τόπου, δώστε μου να γίνω όμορφος μέσα μου. Και όσα έχω έξωθέ μου να είναι φιλιωμένα με όσα έχω μέσα μου). Ο Σωκράτης που θεμελίωσε τη φιλοσοφική απορία, την εννοιολογία, που αμφισβήτησε πολλά, γνώριζε ωστόσο να σέβεται την παράδοση, την έμψυχη φύση. Σημασία εδώ έχει η ανάγκη του για πνευματική-ψυχική ισορροπία, εξισορρόπηση των λειτουργιών της ψυχής. Και σήμερα; Σήμερα ο τεχνικός αμφισβητεί, αποκλειστικά για τον εαυτό του, την κυριαρχική αρμοδιότητα της διαχείρισης των συνθηκών της ζωής μας. Η επιστήμη πήρε ιδιαίτερο χαρακτήρα. Δεν μεταδίδει γνώσεις για διδασκαλία, όπως ήταν ως χθές. Από τα πανεπιστήμια η έδρα της επιστήμης μεταφέρθηκε στα ιδρύματα έρευνας. Την αίθουσα του πανεπιστημίου παίρνουν τώρα τα ιδρύματα έρευνας. Απογύμνωσαν τη φύση και εισέδυσαν στα άδυτα της ύλης. Η τεχνική αναλαμβάνει, με πρωτοφανή δύναμη, όλες τις άλλες μεγάλες δυνάμεις της ζωής. Και εμείς τελικά είμαστε και ηθοποιοί και θεατές μέσα σε μια απώλεια επαφής.

Για να χαρακτηρίσεις την εποχή σου χρειάζεται βέβαια να είσαι παιδί της εποχής αυτής, αλλά χρειάζεται και η απόσταση για να τη δεις καθαρότερα, όπως χρειάζεται π.χ. να δεις από απόσταση ένα ζωγραφικό πίνακα. Θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά στο παρελθόν για να ιδούμε πως καμιά άλλη εποχή, όσο η σημερινή, δεν διακατεχόταν από το πάθος της αναζήτησης του νέου, όχι του πάθους μιας εσωτερικής ανάγκης ανανέωσης, της ανάγκης δηλαδή για μια νέα έκφραση της ουσίας, της εσωτερικότητας στη ζωή που υψώνει, ελευθερώνει και αναπαύει. Στη σημερινή εποχή το πάθος του νέου πρέπει να εντυπωσιάζει με την υπερβολή της πρωτοτυπίας, συνέπεια τούτο της πνευματικής ένδειας, της υποταγής σε μεθόδους ψυχολογικές που συγκινούν το κοινό, το καταναλωτικό γενικά κοινό.

Είπαμε μόλις ότι ο τεχνικός αμφισβητεί αποκλειστικά για τον εαυτό του την αρμοδιότητα των συνθηκών της ζωής. Ρίξτε, αν θέλετε, μια φευγαλέα ματιά στη διαδρομή από το παρελθόν. Στο τέλος της ελληνορωμαϊκής εποχής ποιός είχε την πρώτη θέση στον κόσμο; Φυσικά ο Ρωμαίος πολίτης, ο civis romanus. Στο Μεσαίωνα; Κατά καιρούς την προτεραιότητα είχε ο μονάρχης. Στην Αναγέννηση προβλήθηκε ο καλλιτέχνης και έπειτα ο ερευνητής της φύσης. Σήμερα είμαστε στην εποχή της κυριαρχίας του τεχνικού. Για την πίστη του στη μηχανή θα μιλήσουμε σε επόμενο κεφάλαιο. Αλλάζουν, λοιπόν, τα πράγματα στην εξέλιξή τους. Όλα όσα συνέβησαν κατά εποχές έγιναν αποδεκτά, αλλά και είναι πλέον ξεπερασμένα. Όλα κινούνται μεταξύ ανθρωπότητας και ρευστότητας, μέσα σε μια διαρκή ταλάντευση. Συχνά, συνυπάρχει το πιο ευγενικό και η πιο μεγάλη εξαθλίωση. Θα μας επιτραπεί να στρέψουμε το βλέμμα τώρα, για πολύ λίγο, στην ιστορία. Γιατί η ιστορία είναι ο τόπος όπου αποκαλύπτεται τί είναι ο άνθρωπος, αλλά και τί μπορεί να γίνει. Βέβαια, αν οι άνθρωποι μπορούσαμε να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας, ο καθένας από εμάς, ως πνευματικά όντα, τα πράγματα θα ήταν εύκολα. Αλλά, βλέπετε, υπάρχει μια τάση για λάφυρα, μια τάση σύγκρουσης και αυτοκαταστροφής. Θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά στην ιστορία, όχι βέβαια για να αποθησαυρίσουμε στη μνήμη μας γνώσεις, αλλά για να αναχωνέψουμε μέσα μας όλο το νόημα της ιστορικής ζωής που παίρνει άλλη μορφή στη δική μας ιστορική εποχή.

Λοιπόν η εποχή μας επιτρέπεται ίσως να παραλληλίζεται, ως ένα βαθμό, ιστορικά και με μια άλλη εποχή πολύ παλαιότερη, με την οποία έχει κάποιες ομοιότητες. Είναι οι αλεξανδρινοί χρόνοι που τους ονομάζουμε ευρύτερα ελληνιστικούς, μετά από τους οποίους άρχισε να προβάλλει από τα βάθη ο Χριστιανισμός. Η εμφάνιση του Χριστού, έχει ειπεί ο Έγελος, αποτέλεσε τον άξονα της Παγκόσμιας Ιστορίας. Να αναφερθούμε, λοιπόν, στα οικονομικά επιτεύγματα των μεγαλοαστών της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου; Στις μεγάλες εμπορικές επιχειρήσεις και στη ναυτιλία στην Αλεξάνδρεια επί της εποχής των Πτολεμαίων και των καισάρων της Ρώμης; Στους ατέλειωτους αγώνες μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων; Ο Ισοκράτης, ήδη στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα, μας πληροφορεί ότι ήταν θλιβερή η εσωτερική κατάσταση των ελληνικών πολιτειών. Χαρακτηριστικά λέει ότι οι πλούσιοι προτιμούσαν να ρίχνουν στη θάλασσα την περιουσία τους παρά να δίνουν κάτι στους φτωχούς. Έπειτα, ενωρίς είχε αρχίσει η ροπή να εξισώνονται τα πάντα. Από τον Πλάτωνα μαθαίνουμε ότι από τον 4ο αιώνα άρχιζε να διαφαίνεται η παρακμή. Οι γονείς φοβούνταν τα παιδιά και εκείνα ούτε σέβονταν ούτε φοβούνταν τους γονείς στο όνομα της κοινωνικής «ελευθερίας», μιας ελευθερίας συνώνυμης της αυθαιρεσίας, που σήμαινε τη μετάλλαξη της κοινωνίας σε τυραννία. Οι δάσκαλοι φοβούνταν τους μαθητές και προσπαθούσαν να τους συγκρατούν με χάδια και κολακείες, ενώ τους ήταν αδιάφοροι πια οι δάσκαλοι. Δεν νομίζετε ότι ο Πλάτων μας προλαβαίνει και περιγράφει τη δική μας κοινωνική αποσύνθεση, τα δικά μας κοινωνικά ρήγματα, τη δική μας κοινοτοπία; Και ήρθαν καιροί που ο αρχαίος ελληνικός, ο κλασικός κόσμος, παρήκμασε. Το πνευματικό κέντρο, η Αθήνα του Περικλή με την πληρότητα της δημοκρατικής ζωής των πολιτών σιγά-σιγά φωτίζεται με ένα φθινοπωρινό φως. Ο κόσμος πλάτυνε ανατολικά. Νέοι λαοί εισέρχονται στον πνευματικό χώρο. Με την προέλαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο κόσμος άλλαξε, η τέχνη π.χ. χάνει σε εσωτερικότητα και ευγένεια και προβάλλονται φυσιογνωμίες με βίαιες κινήσεις, ρητορικές και επιδεικτικές στάσεις. Το επικρατέστερο τώρα είναι η διασκευή και αντιγραφή των κλασικών μορφών του 5ου και του 4ου αιώνα. Άρχιζε πλέον μια μεγάλη μεταβατική εποχή. Να θυμίσω, ότι παντού μιλιόταν η ελληνική-ελληνιστική γλώσσα, ότι στην Αλεξάνδρεια μεταφράστηκε η Παλαιά Διαθήκη, να θυμίσω ακόμη τους λογίους, τους σχολιαστές των κλασικών κειμένων, χωρίς τους οποίους θα μας ήταν άγνωστοι οι μεγάλοι κλασικοί μας; Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στον 1ο π.Χ. αιώνα αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες τόμους, έχουμε την διαίρεση των επιστημών σε κλάδους όπως πολλούς τους γνωρίζουμε και σήμερα. Μεγάλη ήταν η πρόοδος στις θετικές επιστήμες, ιδιαίτερα στα Μαθηματικά. Τα ονόματά τους απηχούν και σήμερα στα αυτιά μας, όπως: Ευκλείδης από τη Σικελία, Αρχιμήδης από τις Συρακούσες, Αρχιμήδης ο Σάμιος που παρουσίασε την ηλιοκεντρική θεωρία πριν από τον Κοπέρνικο. Ποιός, εξάλλου, δεν γνωρίζει, ότι ο Κολοσσός της Ρόδου και ο Φάρος της Αλεξανδρείας ήταν δύο από τα επτά θαύματα του κόσμου; Ο Φάρος π.χ. της Αλεξανδρείας ήταν από λευκή πέτρα με πολλούς ορόφους, με άγαλμα περιστρεφόμενο στην κορυφή. Η φλόγα του φαινόταν από απόσταση 30 μιλίων, ενώ το ύψος του ήταν 150 μέτρα. Μεγάλα πλήθη κατάκλυζαν τις νέες πυκνοκατοικημένες πόλεις, ενώ η έκλυση των ηθών σημείωνε έξαρση, η λατρεία της σάρκας, η εξαθλίωση, η δυσφορία, η απόγνωση, συμπτώματα θαρρώ της δικής μας εποχής. Αδιαφορία και ατομιστική ευδαιμονία. Πολλή δεισιδαιμονία, παραδοξότητα, τερατολογίες, μαγείες, παραδοξολογίες, που φόβιζαν χωρίς να σώζουν. Ψυχικό κενό και ένα νεφέλωμα ανατολικών αφηρημένων στοιχείων εισβάλλουν στον κόσμο εκείνο. Το βαθύτερο πρόβλημα ήταν πώς να λυτρωθεί ο άνθρωπος, πού δηλαδή θα στεγάσει την ύπαρξή του. Απουσίαζε ένα νόημα ζωής μέσα στον κόσμο. Ήταν πρόβλημα ύπαρξης. Ήδη μερικοί κατέφευγαν στη μοναξιά, στην έρημο, αποφεύγοντας τον πνιγμό και τη δυσφορία της σύγχρονης τότε ζωής. Και το πρόβλημα αυτό δεν το έλυσε ούτε η νεοπλατωνική φιλοσοφία του Πλωτίνου, ούτε η στωϊκή με τις διάφορες σχολές της, ούτε και η επικούρεια φιλοσοφία με τον ευδαιμονισμό της. Το έλυσε ο Χριστιανισμός. Σωτήρια η απήχησή του στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Μια εικόνα του μετασχηματισμού του κόσμου εκείνου μας δίνει έμμεσα ο Κωστής Παλαμάς. Έρχεται από την Αλεξάνδρεια ένας φιλόσοφος, για να προσκυνήσει την Αθηνά στον Παρθενώνα, και βρίσκει την πόλη της Αθήνας, το πάλαι ποτέ «κλειν?ν ?στυ», σχεδόν έρημη:

«…ο Λύκιος Πρόκλος, ο στερνός των εθνικών προφήτης,

έτσι όμορφος, που θύμιζε το θεό της μέρας, όταν

ήρθε και ζούσε κάτου εδώ, του βασιλιά βοσκάρης.

Μά ηύρε το κάστρο σου κλειστό κι απόξω βαρδιατόρους.

Όλα στεγνά, τριγύρο ερμιά, μήτε ψυχή, μήτε ήχος.

Και τα λελέκια μοναχά τα φωλιασμένα απάνου

στους ρημασμένους τους ναούς, μέσ’ από της φωλιές τους

ξυπνώντας, μ’ ένα ξάφνιασμα, τόνε ρωτάν: -Ποιός είσαι,

Ξένε, πούθ’ έρχεσαι, πού πάς; -Παράξενα πουλιά είστε,

από την Ξάνθο την ιερή κι από την Αλεξάντρα,

Χαλδαίος, έρχομαι, Ορφικός, και πάω προς την Παλλάδα,

προσκυνητής αθόλωτος, με της ψυχής τα μάτια,

τριπλός εγώ, της Αθηνάς και της Αθήνας, και όλου

του κόσμου εγώ, φιλόσοφος, ποιητής, ιεροφάντης.-

-Ξένε, η Παλλάδα σου διωγμένη από μιά δέσποιν’ άλλη,

μοναχική, ξαρμάτωτη, και απάνου εδώ αρασμένη

μακριάθε, ανέγγιχτη, άχαρη, και σαν πνιμένη μέσα

σ’ ένα φακιόλι κόκκινο, σ’ ένα μαντί γεράνιο,

χωρίς κοντάρι και σκουτάρι, ουδέ γοργόνειο σκιάχτρο,

μ’ ένα παιδί στην αγκαλιά, το χέρι στην καρδιά της,…»

(Η Φλογέρα του Βασιλιά, Λόγος Όγδοος)

Η εφήμερη, λοιπόν, «αυτοκρατορία» του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα διάφορα βασίλεια των Σελευκιδών στη Μικρά Ασία και των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η Pax Romana, είναι για την ευρωπαϊκή ιστορία η πρώτη, θα λέγαμε, παγκοσμιοποίηση. Τότε ακούστηκε για τη Μεσόγειο το «mare nostrum», η θάλασσά μας. Και φυσικά ήταν και οι αυτοκρατορίες με τη δική τους ιστορική μορφή, τη φιλοσοφία τους, την πλέον μακραίωνη και τεχνολογικά προηγμένη αυτοκρατορία της Κίνας. Για παράδειγμα οι Κινέζοι είχαν εφεύρει την πυρίτιδα, αλλά την χρησιμοποίησαν μόνο για παίγνια, δεν σκέφτηκαν να την χρησιμοποιήσουν ως δύναμη πυρός σε πόλεμο. Τη χρήση αυτή την έκαναν οι δυτικοευρωπαίοι. Υπόψη, εδώ, ότι την εποχή εκείνη και σε όλη την αρχαιότητα, μέχρι και την περίοδο του Μεσαίωνα στη Δύση, αλλά και στο ύστερο Βυζάντιο, δεν υπάρχουν οι ταξικές αντιθέσεις, αφού έλειπε η «αναγκαία συνθήκη της εμφάνισής τους, η βιομηχανική οικονομία» (Γ. Καββαδίας). Υπάρχουν κοινωνικά στρώματα, αντιθέσεις φτώχειας και πλούτου, αφόρητη φορολογία και εξαθλίωση των πληθυσμών και, φυσικά, δεν έλειψαν οι εξεγέρσεις εναντίον των ολίγων που συσσώρευαν τον πλούτο, χωρίς να κάνουν επενδύσεις με σκοπό την κερδοφορία, χαρακτηριστικό τούτο του Κεφαλαίου. Σημειώνεται, ότι ο καπιταλισμός έκανε την εμφάνισή του στην Βρεττανία τον 18ο αιώνα, και τον 19ο ήταν η πρώτη βιομηχανική κοινωνία. Παράγονταν βιομηχανικά αγαθά, αυξήθηκε η κατανάλωση, εξαπλώθηκε σιγά-σιγά και σε άλλες χώρες. Η ανάγκη να βγάζουν λεφτά οι άνθρωποι, τους έκανε να ψάχνουν για δουλειές στις βιομηχανίες. Τα εργατικά συνδικάτα, οι συγκρούσεις στο πεδίο της βιομηχανίας, μεταξύ των εργατών και του Κεφαλαίου, γίνονταν οξύτερες, τα προβλήματα περιπλέκονταν, η ανάπτυξη των παγκόσμιων αγορών ήταν παράγωγα της καπιταλιστικής πλέον κοινωνίας.

Οι παράγοντες προς μια παγκοσμιοποίηση ήδη είχαν από τότε αναφανεί. Ο μεγάλος νόμος κάθε ακμής είναι η αστάθεια, η όποια επανάσταση τελικά αποξεραίνεται σε μια αλύγιστη γραφειοκρατία. Κρίση του καπιταλισμού, αλλά και κρίση του σοσιαλισμού.

Ο μαρξισμός πίστεψε, ότι ο άνθρωπος μεταμορφώνεται με τις οικονομικές συνθήκες. Οι ιδέες του είναι υλιστικές. Αρνείται ουσιαστικά τη φιλοσοφία, τη διαλεκτική των ιδεών. Οι εκφραστικότεροι άνθρωποί του θέλει να είναι οι επιστήμονες, η ανάδειξη της τεχνολογίας, σε συνδυασμό με τα μέσα παραγωγής, οι εργάτες και όχι οι καλλιτέχνες, οι φιλόσοφοι, οι άγιοι. Αυτοί έρχονται σε δεύτερη σειρά. Σκοπός του ο κοινωνικοοικονομικός άνθρωπος, δηλαδή ο κολλεκτιβοποιημένος άνθρωπος. Η κρίση που περνάει είναι κρίση οικονομική, πολιτική, φιλοσοφική. Ο μαρξισμός είναι προϊόν μιας μακράς παράδοσης με ποικίλες μορφές. Ο κόσμος μας, ο χαρακτήρας της εποχής μας, δεν κατανοείται ουσιαστικά χωρίς την ερμηνεία της ιστορικής ζωής, χωρίς τη φιλοσοφία της ιστορίας. Οι ροπές του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού είναι από τις βασικές ροπές και τάσεις που οδηγούν προς την παγκοσμιοποίηση, για την οποία μιλάμε στη συνέχεια.

(συνεχίζεται...)