«Η Εθνεγερσία του 1821 στη Μικρά Ασία: τα Τραγικά Γεγονότα της Νέας Εφέσου», από τον Θεοφάνη Λάζαρη

Στην αρχή της Εθνεγερσίας του ’21 η Έφεσος έζησε τραγικά γεγονότα συνδεόμενα με την εξέγερση της γειτονικής Σάμου υπό την ηγεσία του Λυκούργου Λογοθέτη ο οποίος είχε ενεργό συμμετοχή και στη Νέα Έφεσο. Στην πόλη της Νέας Εφέσου είχαν φθάσει Έλληνες κυρίως μετά τα Ορλωφικά για να γλιτώσουν απ’ τη μανία των Τούρκων. Ήταν Ηπειρώτες (για να ξεφύγουν απ’ τον Αλή πασά), Κρητικοί, Μακεδόνες, νησιώτες από γειτονικά νησιά του Αιγαίου και Πελοποννήσιοι. Υπολογίσθηκαν σε 12.000 ανθρώπους που διακρίνονταν στους τομείς του εμπορίου, της βιοτεχνίας και της γεωργίας.

Η εξιστόρηση των συμβάντων γίνεται από τον συγγραφέα Δημήτριο Ειρηνίδη ο οποίος βίωσε τα γεγονότα. Στις 17 Απριλίου 1821 (Κυριακή του Θωμά) Τούρκοι και Εβραίοι ερευνούν εξονυχιστικά τα σπίτια των Ελλήνων χωρίς να βρουν τίποτα το επιλήψιμο. Ταυτόχρονα όμως πολλοί Έλληνες της Νέας Εφέσου σπεύδουν να καταταγούν στα επαναστατικά σώματα του Σαμιώτη Λυκούργου Λογοθέτη. Η επανάσταση στη Σάμο ανάγκασε πολλούς Τούρκους του νησιού να καταφύγουν στη Νέα Έφεσο. Έτσι έγιναν γνωστά στη Νέα Έφεσο τα γεγονότα της Σάμου. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β’ δίνει εντολή στον υποναύαρχο Καρά-Αλή να πλεύσει στις ακτές της Ιωνίας, να παραλάβει τον τουρκικό στρατό που είχε συγκεντρωθεί εκεί και να τον οδηγήσει στη Σάμο. Στον τουρκικό στρατό πρωτοστατούσαν αγριωποί μισθοφόροι (χαμάληδες) και κρεοπώλες της Σμύρνης, οι πιο πολλοί από τους οποίους ήταν Τουρκοκρητικοί. Διψούσαν για εκδίκηση  όχι μόνο στη Σάμο αλλά είχαν εχθρικές διαθέσεις και απέναντι στους Έλληνες της Νέας Εφέσου.

Ο Ελέζογλου μουσελίμης (έπαρχος) της Νέας Εφέσου τους συγκρατούσε με κόπο. Στις 3 Ιουλίου 1821 ο Καρά-Αλής έφθασε μπροστά στις ακτές της Σάμου. Οι Έλληνες του νησιού πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση και δημιούργησαν τεράστιες απώλειες στον τουρκικό στρατό. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να τραπεί σε φυγή ο Καρά-Αλής επιστρέφοντας στη Νέα Έφεσο, όπου τον περίμεναν στρατιωτικές ενισχύσεις 7.000 ανδρών (κατά άλλους 17.000-18.000). Την στιγμή όμως που γινόταν η επιβίβαση του τουρκικού στρατού έφθασε έγκαιρα ειδοποιημένος ο ελληνικός στόλος αποτελούμενος από 80 περίπου πλοία. Τα ελληνικά καράβια ματαίωσαν την επιβίβαση των τουρκικών στρατευμάτων αχρηστεύοντας παράλληλα εννέα τουρκικά.

Η οργή των Τούρκων ξέσπασε στους Έλληνες της Νέας Εφέσου και των γύρω απ’ αυτήν περιοχών. Μέρος των Τούρκων κινήθηκε προς τα Σώκια. Εκεί όμως οπλισμένοι Τούρκοι, κάτοικοι της περιοχής τους είπαν πως ήταν έτοιμοι να θυσιαστούν υπερασπιζόμενοι τους αθώους χριστιανούς συμπατριώτες τους. Οι επιδρομείς αναγκάστηκαν έτσι να αποχωρίσουν. Η οργή τους όμως που δεν είχε σβήσει εκτονώθηκε στο χωριό Δωμάτια που το παρέδωσαν στις φλόγες με άγνωστο αριθμό θυμάτων. Χάρη στην επέμβαση στρατιωτικού αποσπάσματος Σαμιωτών κάποιοι Δωματιώτες σώθηκαν και μαζί με Έλληνες απ’ το γειτονικό Τσαγκλί κατέφυγαν στην επαναστατημένη Ελλάδα κι εντάχθηκαν σε στρατιωτικά σώματα διαφόρων οπλαρχηγών.

Όταν ο έπαρχος της Νέας Εφέσου βρέθηκε σώος στα βουνά της περιοχής (όπου είχε καταφύγει μετά τη νίκη του ελληνικού στόλου που προαναφέρθηκε) συγκρότησε σώμα από 2.000 οπλίτες κι έσπευσε στη Νέα Έφεσο που είχαν ήδη αρχίσει ταραχές. Ο Ελέζογλου διέταξε τη φυλάκιση στο Διοικητήριο δημογερόντων και ιερέων καθώς και κάποιων συλληφθέντων Σαμιωτών. Οι εξαγριωμένοι Τούρκοι που είχαν φθάσει απ’ το Τσαγκλί απαιτούσαν την παράδοση των Ελλήνων που είχαν φυλακισθεί. Η προσπάθεια του Ελέζογλου να σώσει τους Έλληνες από βέβαιο θάνατο ήταν άκαρπη αφού οι Τούρκοι ήταν αποφασισμένοι να κάψουν το Διοικητήριο. Μπροστά σ’ αυτήν την απειλή ο Ελέζογλου παρέδωσε στους εξαγριωμένους Τούρκους τους φυλακισμένους Έλληνες οι οποίοι φονεύθηκαν και κατατεμαχίστηκαν. Στη συνέχεια η οργή των Τούρκων ξέσπασε στον άμαχο ελληνικό πληθυσμό ενώ ο Ελέζογλου έσπευσε να δραπετεύσει.

Οι τουρκικές βιαιότητες κράτησαν έξι ημέρες. Από αυτές δεν γλίτωσε ούτε ο ναός του Αγίου Γεωργίου ο οποίος ήταν πολυτελέστατος. Μέσα στο ναό φονεύθηκε ο ασθενών και κλινήρης εφημέριος, ο κανδηλάπτης και ο νεκροθάφτης. Φωτεινή εξαίρεση τις δύσκολες εκείνες ημέρες ήταν η σύζυγος του απουσιάζοντος στο Τσαγκλί, μουσελίμη Ελέζογλου. Με το κύρος της κάλεσε τους οπλίτες που ήταν πιστοί στο σύζυγο της και τους έστειλε ν’ αποσπάσουν από τις συμμορίες όσους Έλληνες μπορούσαν. Ταυτόχρονα είπε στους προύχοντες Οθωμανούς και στους ιμάμηδες, να ελευθερώσουν τους χριστιανούς που κρύβονταν σε τουρκικά φιλικά σπίτια ή ήταν αιχμάλωτοι, να εγγυηθούν την ασφάλεια τους και να τους φέρουν στο αρχοντικό της όπου οργάνωσε και συσσίτια. Λέγεται πως η «μουσελίμαινα» ήταν χριστιανή από τη Γεωργία ή κρυπτοχριστιανή. Σίγουρα όμως, πολλοί Έλληνες της Νέας Εφέσου της οφείλουν τη σωτηρία τους.

Από την άλλη πλευρά ο καδής της Νέας Εφέσου πρόσφερε χρηματική αμοιβή στους εξαγριωμένους Τούρκους για κάθε φόνο χριστιανού. Το πιο απεχθές γεγονός όμως είναι ότι καθημερινά έστελνε το μουζούρη του (υπηρέτη) να εξακριβώσει πόσοι και ποιοι ήταν οι σκοτωμένοι ώστε ν’ απαιτήσει 25 γρόσια ως φόρο αίματος (καν παρασί) απ’ τους συγγενείς των θυμάτων!.

Στις 15 Ιουλίου έφθασε στη Νέα Έφεσο ο Ελέζογλου απ’ τα Σώκια. Διέταξε αμέσως την επιστροφή των λεηλατηθέντων κινητών πραγμάτων στους Έλληνες και έστειλε επιστολές στους διοικητές των γύρω περιοχών με σκοπό ν’ απελευθερώσει αιχμάλωτα γυναικόπαιδα. Πολλοί Έλληνες κρύβονταν στα βουνά της Μυκάλης κι απ’ το φόβο τους δεν τολμούσαν να εμφανιστούν στην πόλη. Αρκετοί κατάφεραν να φθάσουν στην ακτή και με σαμιώτικες βάρκες να μεταφερθούν στη Σάμο. Όσοι έγιναν αντιληπτοί από τους περιπολούντες ζεϊμπέκους αμέσως θανατώνονταν και τα κεφάλια τους τα κρέμαγαν στην αγορά της πόλης. Τα αποσυντεθειμένα πτώματα σύμφωνα με τον Δημήτριο Ειρηνίδη έφθαναν τα τριακόσια.

Ο Ελέζογλου κατηγορήθηκε για τη δράση του στην Υψηλή Πύλη ως φιλοχριστιανός κι αντικαταστάθηκε. Οι εναπομείναντες Έλληνες στη Νέα Έφεσο παρ’ όλα τα δεινά που είχαν υποστεί, υποχρεώθηκαν να πληρώσουν όλους ανεξαιρέτως τους φόρους. Οι χριστιανοί δημογέροντες που ήταν υπεύθυνοι για την είσπραξη τους αδυνατούσαν (όπως ήταν φυσικό) να τους συλλέξουν από χήρες κι ορφανά. Αυτό είχε σαν συνέπεια να οδηγούνται οι δημογέροντες σιδηροδέσμιοι στις φυλακές και να βασανίζονται.

Όσοι κάτοικοι της Νέας Εφέσου πέρασαν στην Ελλάδα έλαβαν μέρος στον Επαναστατικό Αγώνα. Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν κι αρκετοί Έλληνες απ’ το Τσαγκλί και τα Δωμάτια.

Πηγή: «Η Μικρά Ασία στην Επανάσταση του 1821. Η συμβολή των Μικρασιατών στον εθνικό αγώνα». Έκδοση Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού. Αθήνα 2010.

Θεοφάνης Λάζαρης