«Αγία Σοφία Μέρος 2ο: Η Τελευταία Λειτουργία πριν την Άλωση - Η Λειτουργία του 1919 - Οι Θρύλοι της Αγιά Σοφιάς», από τον Θεοφάνη Λάζαρη

Στις 28 Μαΐου τελέστηκε η τελευταία Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία. Ο Αυτοκράτορας και οι άνδρες του μετέλαβαν των αχράντων μυστηρίων ξέροντας πως δεν έχουν ούτε ένα εικοσιτετράωρο ζωής. Στη συνέχεια ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ζήτησε συγνώμη από όσους πιθανόν είχε αδικήσει άθελα του. Όσοι βρίσκονταν στο Ναό ξέσπασαν σε λυγμούς. Ύστερα ο Αυτοκράτορας εξήλθε του Ναού. Ήταν η τελευταία Θεία Λειτουργία πριν την άλωση. Όχι όμως η τελευταία μέχρι σήμερα (στο σημείο αυτό υπάρχει παραπομπή για παλαιότερη αναφορά στον παπα-Λευτέρη Νουφράκη, βλέπε άρθρο εδώ).

Μετά την άλωση και μέχρι σήμερα θρύλοι σχετικοί μ’ αυτό το γεγονός πέρασαν στις παραδόσεις Ελλήνων και Τούρκων προκαλώντας στους τελευταίους τρόμο σε αρκετές περιπτώσεις. Την ίδια στιγμή αναπτερώνουν το εθνικό φρόνημα των Ελλήνων. Ο πιο λαοφιλής είναι αυτός του Μαρμαρωμένου Βασιλιά που θα ξυπνήσει όταν θα έλθει η ώρα να ξαναγίνει η Πόλη ελληνική. Ο θρύλος αυτός βασίζεται στο γεγονός ότι το σώμα του Αυτοκράτορα δεν βρέθηκε ποτέ ,ούτε υπάρχει σε εμφανές σημείο ο τάφος του. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση μέσα από θεϊκή παρέμβαση Άγγελος Κυρίου με θεϊκή εντολή άρπαξε το Βασιλιά και τον μαρμάρωσε σε μυστική κρύπτη στην Αγία Σοφία. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς δεν είναι ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος αλλά ο Δούκας Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων, ο Ηγεμόνας της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας ο οποίος έχει αγιοποιηθεί από την εκκλησία (η μνήμη του τιμάται στις 4 Νοεμβρίου). Ο θρύλος αυτός εστιάζεται στο γεγονός ότι βρέθηκε στον τάφο του στη Μικρά Ασία παντελώς άφθαρτος, όπως άφθαρτα βρέθηκαν και τα βασιλικά του ενδύματα. Μετά την άλωση οι κρυπτοχριστιανοί της Πόλης φοβούμενοι μήπως το σώμα του περάσει στα χέρια των Τούρκων, του άλλαξαν θέση και το μετέφεραν σε μυστικό σπήλαιο στην Κωνσταντινούπολη που βρίσκεται στις υπόγειες στοές της Αγίας Σοφίας. Το πρόσωπο του δεν μοιάζει με νεκρού και η έκφραση του είναι γαλήνια σαν να κοιμάται. Με το δεξί του χέρι κρατάει το σπαθί του το οποίο κάθε χρόνο μετακινείται λίγα χιλιοστά έξω από το θηκάρι του και ο θρύλος λέει πως μόλις το σπαθί βγει τελείως έξω από τη θήκη θα αναστηθεί ο Βασιλιάς και θα ελευθερωθεί η Πόλη.

Υπάρχουν μαρτυρίες για το σώμα και το σπαθί του Βατάτζη με τις πιο πρόσφατες να είναι μεταξύ των ετών 1950-1990. Έλληνες κατά την επίσκεψη τους στην Πόλη υποστήριξαν πως έχουν οδηγηθεί στο σπήλαιο που υπάρχει το σώμα του (από κρυπτοχριστιανούς) που μοιάζει σαν να αναμένει την έγερση του, με το σπαθί να θέλει μόνο λίγα εκατοστά για να βγει εξ’ ολοκλήρου από το θηκάρι. Το σπήλαιο σφραγίζεται με σιδερένια πόρτα και δεν έχει κανένα διακριτικό σημείο. Πάνω από τον τάφο του υπάρχει το όνομα Ιωάννης και στα αυτοκρατορικά ενδύματα διακρίνονται πορφυροί σταυροί. Ένας από τους μάρτυρες για τον Ιωάννη τον Βατάτζη ήταν και ο Γέροντας Εφραίμ στην Αριζόνα της Αμερικής όταν υποστήριξε κατά τη δεκαετία του 1950 πως του είχε μιλήσει γι’ αυτόν  ο Αρχιερέας Ιερόθεος που τον είχε χειροτονήσει. Ο Αρχιερέας του υπέδειξε τον Βατάτζη ως τον Βασιλιά που θα αναστηθεί όταν γίνει ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος μέσα απ’ τα γεγονότα του οποίου η Πόλη θα ελευθερωθεί. Προφητείες σχετικά με το ζήτημα αυτό υπάρχουν από τον Άγιο Μεθόδιο Αρχιεπίσκοπο Πατάρων, στον τάφο του Μ. Κωνσταντίνου γραμμένη με κώδικα συμφώνων που αποκωδικοποίησε ο Πατριάρχης Γεννάδιος, του Αγίου Ανδρέα του Δια Χριστόν Σαλού, του Αγίου Ταρασίου, οι χρησμοί του Λέοντος Σοφού και η προφητεία Αγίου Ανδρός προς τον Βασιλέα Μανουήλ Παλαιολόγο.

Ο θρύλος του «Κρυμμένου Πατριάρχη» ή αλλιώς του «Κρυμμένου Ιερέα» απαντάται για πρώτη φορά σε δημοτικό τραγούδι των θρήνων της Πόλης με τίτλο «Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης» ευρισκόμενο σε χειρόγραφο του 15ου αιώνα. Σύμφωνα με την τουρκική παράδοση στο νότιο μέρος του Ναού υπάρχει μυστήρια πύλη γνωστή και ως «Κλειστή Πύλη» που δεν άνοιξε μετά την άλωση. Εκεί κρύφτηκε ο παπάς που τελούσε την τελευταία Θεία Λειτουργία πριν την άλωση. Μάλιστα από το 1454 μ.Χ. κάθε χρόνο στην Ανάσταση μπροστά από την πύλη εμφανίζονται κόκκινα αυγά. Όταν η Πόλη ελευθερωθεί θα βγει ο παπάς και θα ολοκληρώσει την ημιτελή Θεία Λειτουργία.

Ένα σημείο του Βοσπόρου παραμένει πάντοτε γαλήνιο όση κακοκαιρία κι αν έχει. Κάθε προσπάθεια των Τούρκων να εξηγήσουν το φαινόμενο αυτό έχει αποβεί άκαρπη, επειδή στο σημείο αυτό η θάλασσα είναι βαλτώδης. Η εξήγηση του θρύλου αυτού αναφέρεται σε βιβλίο του Δωρόθεου Μονεμβασίας με τίτλο «Βίβλος Χρονική» του 1781 μ.Χ. Σύμφωνα με το βιβλίο στο σημείο αυτό του Βοσπόρου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα της Αγίας Σοφίας που την πήραν οι ιερείς για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Δυστυχώς όμως το πλοίο που μετέφερε την Αγία Τράπεζα βυθίστηκε στη θάλασσα κοντά στη νήσο του Μαρμαρά. Εκεί τα νερά είναι πάντα γαλήνια ενώ παράλληλα αναδύονται ευωδίες από Άγιο Μύρο και λιβάνι. Η Αγία Τράπεζα με Θεϊκή παρέμβαση θα αναδυθεί και θα επανατοποθετηθεί στο Ναό όταν πάρουμε την Πόλη.

Παραλλαγή του θρύλου αυτού λέει πως σε εκείνο το σημείο η θάλασσα κατάπιε τον ιερέα της τελευταίας Θείας Λειτουργίας που προσπαθώντας να σώσει τα Άγια Δισκοπότηρα και τον Άγιο Δίσκο, αυτά Άγγελος Κυρίου τα άρπαξε και τα πήρε μαζί του, ενώ αυτόν τον «έκρυψε» η θάλασσα στο βυθό της.

Οι εικόνες, τα ψηφιδωτά, οι Σταυροί και τα σύμβολά του Ναού προκαλούν φόβο στους Τούρκους καθώς με την πτώση σοβάδων και την αποκάλυψη τους ενισχύεται ο φόβος τους πως πλησιάζει το τέλος της Τουρκίας. Χαρακτηριστικά αναφέρονται οι εμφανίσεις ενός εκ των τεσσάρων Χερουβείμ, του ψηφιδωτού της δεήσεως  ή αλλιώς «Ψηφιδωτού της Αποκάλυψης»  όπως το αποκαλούν οι Τούρκοι, οι μορφές των Αυτοκρατόρων στα ψηφιδωτά και οι εμφανίσεις των Σταυρών (ιδιαίτερα αυτών της οροφής που και έχουν καλυφθεί με επίχρισμα αν φωτογραφηθούν γίνονται ορατοί). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί ο «Σταυρός του Αποστόλου Αγίου Ανδρέα» και ο «Σταυρός του Ιουστινιανού».

Οι Τούρκοι δεν κατέστρεψαν τα ψηφιδωτά αλλά προτίμησαν να τα καλύψουν με σοβά. Αυτό έγινε διότι όταν οι Τούρκοι μπήκαν στην Αγία Σοφία δύο εξ’ αυτών προσπάθησαν να καταστρέψουν με πέλεκυ τις τοιχογραφίες αλλά έπεσαν νεκροί. Οι υπόλοιποι έχοντας πανικοβληθεί εγκατέλειψαν την προσπάθεια καταστροφής των ψηφιδωτών. Τα μάρμαρα του Ναού ελέγχονται συχνά όχι μόνο λόγω της εξαιρετικής εξωτερικής τους εμφάνισης, αλλά και διότι προβάλλουν σημαντικά μηνύματα για το παρόν και το μέλλον. Ακόμη και σήμερα πολλοί επισκέπτες μαρτυρούν ότι βλέπουν το μανιτάρι της ατομικής βόμβας.

Όταν στο παρελθόν οι Τούρκοι μετέτρεψαν το Ναό σε μουσουλμανικό τέμενος κτίστηκε το Μιχράμπ (το μουσουλμανικό μνημείο της προσευχής). Μπροστά από το Μιχράμπ  σύμφωνα με τουρκικό θρύλο βρίσκεται θαμμένο φέρετρο που περιέχει τη σωρό της βασίλισσας Σοφίας (ταύτιση με την Αγία Σοφία). Αν κάποιος πλησιάσει ή ακουμπήσει το φέρετρο πιστεύεται ότι θα ακολουθήσει τρομερός σεισμός, η βασίλισσα θα αναστηθεί και η Πόλη θα ελευθερωθεί.

Οι θρύλοι υπάρχουν και εις ό,τι αφορά τις ιαματικές ιδιότητες του Ναού από την εποχή του Ιουστινιανού, ο οποίος ακουμπώντας σε μια κολόνα που τη φυλάει ο Άγιος Γρηγόριος ο Θαυματουργός απαλλάχθηκε από τρομερό πονοκέφαλο που τον ταλαιπωρούσε πολύ καιρό. Το ίδιο κάνουν και οι Τούρκοι  έως σήμερα που βάζουν τα δάκτυλο τους σε μια καλυμμένη με χαλκό οπή, κάνοντας μια πλήρη δεξιόστροφη περιστροφή της παλάμης τους ζητώντας μετά απ’ τον Άγιο ό,τι θέλουν. Μετά την άλωση οι θρύλοι οι σχετικοί με τις ιαματικές ιδιότητες συνεχίστηκαν. Αναφορές γίνονται για το «Κρύο Παράθυρο» με τον αναζωογονητικό αέρα που «καθαρίζει» το μυαλό από κάθε βλαβερή σκέψη, την «Κούνια του Ιησού» πέτρα με θαυματουργικές ιδιότητες για βρέφη, ο Άγιος Γεώργιος που θεραπεύει ως και θανατηφόρες ασθένειες με προσευχές επί 40 ημέρες κάτω από τον κεντρικό πολυέλαιο της Αγίας Σοφίας καθώς και τέσσερις άγγελοι του θόλου (τα Χερουβείμ) που έχουν θεραπευτικές ιδιότητες. Τέλος η «Δακρύζουσα Κολόνα» ή «Ιδρωμένη Δοκός» της δυτικής πύλης που άρχιζε να δακρύζει το βράδυ της άλωσης και θεραπεύει όσους την ακουμπούν και το νερό του Ναού που θεραπεύει ασθένειες των πνευμόνων σε όσους πιουν νωρίς το πρωί τρεις κούπες νηστικοί.

Πιστεύεται ότι ο Ναός κτίστηκε με Θεϊκή παρέμβαση. Ο θρύλος που τον γνωρίζουν και οι Τούρκοι λέει ότι ο Ιουστινιανός εμπνεύστηκε το σχέδιο μετά από όραμα όταν Άγγελος Κυρίου του αποκάλυψε τα σχέδια. Όταν υπήρχαν διαφωνίες για το σχήμα της αψίδας πάλι Άγγελος Κυρίου εμφανίστηκε στον Αυτοκράτορα και του υπέδειξε ότι πρέπει να είναι τριπλή. Άλλος θρύλος που αναφέρεται στη «μέλισσα αρχιτέκτονα» και τον βρίσκουμε στην ποιητική συλλογή του Γεώργιου Βιζυηνού «Ατθίδες Αύραι» αναφέρει ότι ένα αντίδωρο του Αυτοκράτορα που του έπεσε από τα χέρια το πήρε μέλισσα και βρέθηκε σε κυψέλη μέσα στην οποία ήταν φτιαγμένο του σχέδιο του Ναού με το αντίδωρο να βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα.

Όταν οι επίγειοι πόροι δεν αρκούσαν για τη συνέχιση της ανέγερσης, Άγγελος οδηγούσε μουλάρια σε σπηλιές και τα έφερνε πίσω φορτωμένα χρυσάφι. Οι εργάτες όταν κουράζονταν και σταματούσαν τη δουλειά, τα έργα συνεχίζονταν από τα αόρατα χέρια του Θεού.

Ο Ναός έχει περίπου 316 πόρτες. Κανένας δεν μπορεί να τις μετρήσει με ακρίβεια. Κάποιες απ’ αυτές δεν έχουν ανοιχθεί ποτέ. Η κεντρική πύλη είναι ένα μεγάλο «φυλακτό» που προστατεύει το Ναό από σεισμούς και συμφορές. Ο Ναός έχει μυστικά δωμάτια και κρύπτες που κάνουν τους Τούρκους να πιστεύουν πως είναι ένα θαυματουργό και μυστηριώδες οικοδόμημα. Η Αγία Σοφία έχει αντέξει περίπου 64 σεισμούς έως και 7,4 Ρίχτερ. Οι Τούρκοι πιστεύουν στην ως εκ θαύματος επιβίωση του Ναού, η οποία όμως είναι γεγονός και για το λόγο ότι χρησιμοποιήθηκαν ελαφρά υλικά με πολύ πρωτοποριακές για την εποχή τεχνικές. Για παράδειγμα η στήριξη του τρούλου έγινε με τόξα και τοξωτά παράθυρα που δέχονται θλιπτικές τάσεις. Έτσι το φορτίο απ’ τον τρούλο μεταφέρεται στα τόξα, στις κολόνες, στα θεμέλια και τελικά στο έδαφος. Επίσης τα ροδίτικα τούβλα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν πιο ελαφρά, το 1/6 του κανονικού τούβλου και ο ασβέστης ζυμώθηκε με λάδι αντί για νερό!

Οι υπόγειες στοές του Ναού προκαλούν στους Τούρκους τρόμο και περιέργεια γιατί είναι δεδαλώδεις και ανεξερεύνητες στο μεγαλύτερο μέρος τους. Πιστεύεται ότι σε αυτές υπάρχουν μεγάλες ποσότητες  από χρυσό και ασήμι που θάφτηκαν εκεί από τους βυζαντινούς. Πρόσφατα βρέθηκε θάλαμος με ορθόδοξους χριστιανικούς τάφους. Ο ένας εικάζεται ότι είναι του 15ου αιώνα και ανήκει στον Πατριάρχη Αθανάσιο και ο άλλος είναι του 13ου αιώνα και εικάζεται ότι  ανήκει στον αγιοποιηθέντα  παίδα Αντινέγενο. Επιπλέον έρευνες δυτών επαληθεύουν τις εικασίες για σύνδεση του Ναού μέσω υπόγειων στοών με διάφορες εξόδους σε πολλά σημεία της Πόλης όπως το παλάτι του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου και βέβαια με το Βυζαντινό Υδραγωγείο. Μην ξεχνάμε επίσης  το γεγονός ότι ακόμη αναζητείται το μυστικό  υπόγειο δωμάτιο μέσα από το οποίο έφυγε μαζί με τα Άγια ο Ιερέας το βράδυ της αλώσεως.

Έχοντας οι Τούρκοι τις εσχατολογικές φοβίες τους για διάλυση κάποια στιγμή του Τουρκικού Κράτους και επαναφορά της Πόλης και της Αγίας Σοφίας σε ελληνικά χέρια, ορισμένοι απ’ αυτούς (φανατικοί μουσουλμάνοι) πιστεύουν ότι θα ξορκίσουν το κακό αν ο Ναός λειτουργήσει πάλι ως τζαμί όπως συνέβαινε έως το 1934. Κύριος εκφραστής της άποψης αυτής εκτός του Ερντογάν είναι ο Numan Kurtulmus ,  πρόεδρος του μικρού κόμματος «Saadet»  που ήταν όμως η μήτρα του κόμματος του Ερντογάν. Ο Kurtulmus έχει σήμερα προσχωρήσει στο κόμμα του Ερντογάν και αποτελεί ηγετικό στέλεχος.

Είναι αλήθεια ότι στην εποχή μας οι σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας βρίσκονται σε κομβικό σημείο με δεδηλωμένη την πρόθεση της τουρκικής ηγεσίας να κάνει πάλι τζαμί την Αγία Σοφία.

Αγνοεί όμως ο κ. Ερντογάν ότι η ορθοδοξία και οι αγιογραφίες της Αγίας Σοφίας είναι πνευματικά «διαμάντια» που ούτε καλύπτονται για πάντα με οικοδομικά υλικά, ούτε μπορούν να καλυφθούν οι φοβίες τους μετατρέποντας την Αγία Σοφία σε τζαμί. Εσείς και οι όμοιοι σας σε λίγο κ. Ερντογάν  θα αποτελέσετε ένα θλιβερό παρελθόν του ιστορικού γίγνεσθαι. Σκεφθείτε ό,τι θέλετε. Πείτε ό,τι θέλετε. Δεν θα προλάβετε να κάνετε ό,τι θέλετε. Το μόνο που θα καταφέρετε είναι με τα καμώματα σας να επιταχύνετε τις εξελίξεις, παρασυρόμενος από το ποτάμι της ιστορίας. Αυτό το ποτάμι που θα ξεπλύνει μια για πάντα τα άγια χώματα της Πόλης, της Καππαδοκίας, του Πόντου και της Μικράς Ασίας αναδεικνύοντας τους κρυμμένους πνευματικούς και όχι μόνο θησαυρούς των προγόνων μας. Το Ναό της Αγίας Σοφίας άλλοι τον έκτισαν και σ’ αυτούς θα καταλήξει κ. Ερντογάν προς δόξαν Θεού και πατρίδος. Όλα εδώ πληρώνονται…

Πηγή: «Τα μυστικά της Αγιά Σοφιάς», Δήμητρα Κρητικού. Εκδόσεις Κάδμος

Θεοφάνης Λάζαρης