«Ο Σαίξπηρ με τον Άμλετ στο Σαϊνοπούλειο Αμφιθέατρο (8-8-2024)» από τον Δημήτρη Γ. Κατσαφάνα

Πριν αρκετές δεκαετίες στο Σαϊνοπούλειο Ίδρυμα είχε καθιερωθεί, μεταξύ άλλων, κατ’ επιθυμία του αείμνηστου Γιώργου Σαϊνόπουλου, να δίνω συνεντεύξεις για τα δραματικά έργα πριν αυτά ανεβούν στο Σαϊνοπούλειο Αμφιθέατρο. Ήταν τραγωδίες κυρίως, ώστε ο ανημέρωτος θεατής να έχει μια πρώτη πληροφόρηση, μια προπαιδεία, πολύ δε περισσότερο να είναι ένας επαρκής θεατής. Οι συνεντεύξεις δίνονταν στην τότε τοπική τηλεόραση «Ελλάδα» και στο ραδιόφωνο του αείμνηστου Ανδρέα Χιώτη, έγκριτου δημοσιογράφου και φίλου. Μη ξεχνάμε, ότι το θέατρο είναι μια τέχνη πολύπλοκη και σύνθετη, όπως είναι και ο Άμλετ, δημιουργία του Σαίξπηρ.

Ας υπενθυμίσω με λίγα λόγια, ότι ο Άμλετ είναι ο τραγικός ήρωας του ομώνυμου έργου του Σαίξπηρ, είναι η μεγάλη ταλάντευση του πνεύματος και της καρδιάς. Μια ταλάντευση όλο αναστολές, πράγμα που έχει μειώσει την ψυχική ισορροπία του ήρωα. Μια τυχόν προσπάθεια της σύγχρονης θεατρικής τέχνης να μειώσει αυτή την πολυπλοκότητα της ζωής, καταλήγει συχνά σε μια πλασματικότητα και όχι αληθινή ψυχική ισορροπία, γνώρισμα τούτο άλλωστε της εποχής μας. Ένα παράδειγμα για να γίνω σαφέστερος: στην αρχαία αττική τραγωδία του Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου επικρατεί, σε μεγάλο βαθμό, τάξη, ενώ στον Άμλετ του Σαίξπηρ έχουμε ένα υψηλό βαθμό πολυπλοκότητας. Αν θέλετε, προσέξτε και τούτο. Στην αρχαία ελληνική τραγωδία υπάρχει μια αρμονική δομή του έργου, όπως π.χ. υπάρχει και στην αρμονία, στην εξισορρόπηση των δομικών τάσεων στον Παρθενώνα. Αν αφαιρέσεις ή προσθέσεις εδώ κάτι άλλο, θα φανεί, διαταράσσεται η τάξη, η αρμονία του ωραίου και του αληθινού.

Στις τραγωδίες του Σαίξπηρ, μπορείς να το κάμεις χωρίς, μέσα στην ατέλειωτη πολυπλοκότητά του, ουσιαστικά να διαταραχθεί το πνεύμα του Σαίξπηρ, το οποίο πνεύμα στο βάθος του είναι ρομαντικό, χαοτικό, γνώρισμα της ψυχής του νεώτερου δυτικού ανθρώπου. Φυσικά, στους μεγάλους ποιητές, υπάρχουν οι διαφορές, αλλά δεν υπάρχουν ελλείψεις.

Λοιπόν, ο άνθρωπος του Αισχύλου είναι ο Προμηθέας. Από αυτόν τον τιτανικό άνθρωπο προέρχεται η γενιά των αγωνιστών. Ο άνθρωπος του Σαίξπηρ είναι ο Άμλετ. Με αυτόν τον άνθρωπο συνδέεται μια σειρά ανθρώπων με εσωτερικό, ανθρώπων φανταστικών, ονειροπόλων, στη γενικότερη σημασία της λέξης, του ανικανοποίητου, φαουστικού νεώτερου ευρωπαίου. Με άλλα λόγια, ο Προμηθέας είναι η δράση, ο Άμλετ είναι ο δισταγμός. Στον Προμηθέα του Αισχύλου, το εμπόδιο είναι «εξωτερικό», στον Άμλετ είναι εσωτερικό. Και ο Προμηθέας και ο Άμλετ ανήκουν στα έργα που είναι κάτι παραπάνω από τον άνθρωπο.

Για να συντομεύω, προτιμώ να δώσω το λόγο στον Βίκτωρα Ουγκώ (Φιλοσοφία και Φιλολογία, Αθήναι 1950): Ο Σαίξπηρ βρίσκεται ολόκληρος μέσα σε αντιθέσεις. Τί είναι άλλωστε δημιουργία; Καλό και Κακό, χαρά και πάθος, άνδρας και γυναίκα, βρυχηθμός και τραγούδι, αετός και γύπας, μίσος και αγάπη. Και αυτή η αντίθεση από όπου και αν βγαίνει, βρίσκεται στη ζωή μας, στη ζωή των ανθρώπων, βρίσκεται στο μύθο και στην ιστορία. Βαθειά η επιθυμία να βγούμε απ’ αυτές τις αντιθέσεις, να ισορροπήσει ο άνθρωπος. Αλλά προτού να την βγάλετε αυτή την αντίθεση από την τέχνη, αρχίστε να την βγάλετε από τη φύση.

Ο φιλόξενος χώρος της εφημερίδας δεν μας επιτρέπει να συνεχίσουμε. Σημειώνω μόνο, πόσο δύσκολο είναι για τον σκηνοθέτη και τον ηθοποιό να φωτίσει όλα αυτά τα πράγματα, πόσο δύσκολο είναι να κάνει κανείς αληθινά θέατρο, γιατί συμβαίνει συχνά να επιδιώκει να κολακέψει το κοινό ή «αντί να φωτίσει ένα γνωστό κείμενο, του αλλάζει τα φώτα…», όπως σωστά έχει ειπεί ο Κώστας Γεωργουσόπουλος (Τα μετά το Θέατρο, Δοκίμια, 1985). Ας προσέχουμε λοιπόν.

Λίγα τώρα για τον Σαίξπηρ. Ποιός ήταν, τί ήταν ο Σαίξπηρ; Ο Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, «αυτή η τεράστια σκέψη και ονειροπόληση που δεν παύει να είναι και τεράστια ιδιοτροπία», γεννήθηκε στο Στράτφορντ της Αγγλίας τον Απρίλιο του 1564, έζησε 52 χρόνια και πέθανε τον Απρίλιο του 1616. Είναι δε μεγάλη η επίδραση που άσκησε στο πνεύμα των ανθρώπων του καιρού μας ως μια νέα μεγάλη πηγή τραγωδίας. Και ας μη ξεχνάμε, ότι «όλοι οι μεγάλοι ποιητές είναι πρόσωπα. Ο Όμηρος, ο Dante και ο Σαίξπηρ δεν είναι πρόσωπα. είναι κόσμοι», λέει ένας σοφός λόγος.

Τέλος, θυμίζουμε, ότι οι Άγγλοι από τους νεώτερους λαούς «έχουν την πλουσιότερη ποίηση». Επί χίλια τόσα χρόνια, η Αγγλία, εκτός από την βιομηχανική-οικονομική της πρόοδο, δεν έπαψε να παράγει μεγάλα ποιήματα, δημοτικά τραγούδια και μπαλάντες ήδη από τον 8ο και 9ο αιώνα έως και τον 20ο.

Δημήτρης Γ. Κατσαφάνας