«Δημοτικά παιδικά τραγούδια», Αναστασία Ε. Κόκκινου, Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας 2022, σελ. 410

Στο βιβλίο αυτό η συγγραφέας έχει εντοπίσει και συγκεντρώσει ένα πολύ μεγάλο αριθμό τραγουδιών της υπερεκατονατετίας 1880-2000 και οδήγησε στην αποδελτίωση 339 τραγουδιών.

Το δημοτικό παιδικό τραγούδι είναι ένα ενδιαφέρον, από πολλές απόψεις, μέρος του δημοτικού μας τραγουδιού, που γεννήθηκε, ανδρώθηκε και έδωσε τους πολύχυμους καρπούς του στα πλαίσια λειτουργίας της παραδοσιακής κοινωνίας, περίπου ώς τα μέσα ή το τέλος της δεκαετίας του ΄60.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, παρά τις αντιξοότητες, οι Έλληνες δεν έχασαν ποτέ την ποιητική τους διάθεση και μεγάλωναν τα παιδιά τους με αισιοδοξία και πίστη στη ζωή. Η μητέρα ήταν πρωταγωνίστρια σ΄ αυτή την «εξ απαλών ονύχων» αγωγή. Μα και η γιαγιά κι ο παππούς και τα άλλα μέλη της πατριαρχικής οικογένειας δημιουργούσαν ανάλογο κλίμα. Μέσα σε εκείνη την οικογένεια –αντίθετα από τη σύγχρονη, την πυρηνική– συντελούνταν πολλά θαύματα στην ψυχή των παιδιών με το παραμύθι του παππού, με τα ταχταρίσματα και τα παιχνιδάκια της γιαγιάς, με τα νανουρίσματα της μάνας. Κι όταν τα παιδιά μεγάλωναν, είχαν τα παιχνίδια στην αυλή ή την αλάνα. Όλα αυτά καλλιεργούσαν το ρυθμό, τη φαντασία, την κίνηση. Μετά το Εικοσιένα, με τη σταδιακή συγκρότηση της πολιτείας και της εκπαίδευσης, τα παιχνίδια και τα τραγουδάκια μεταφέρθηκαν στις αυλές των σχολείων, όπου δινόταν η ευκαιρία στα παιδιά να ανταλλάσσουν τα τραγούδια τους αλλά και να επινοούν νέα.

Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η συλλογή και η μελέτη των δημοτικών παιδικών τραγουδιών. Η αναζήτηση του υλικού έγινε κυρίως μέσω της Βιβλιογραφίας της Ελληνικής Λαογραφίας.

Η μέθοδος, καθαρά επαγωγική, οδήγησε στην αρθρωτή του διάταξη. Εξετάζονται τα τραγούδια σε κεφάλαια, ανά θεματική ενότητα: τα νανουρίσματα, τα ταχταρίσματα, τα κάλαντα, τα κυρίως παιδικά τραγούδια (χελιδονίσματα, επιβιώσεις άλλων επωδικών παιδικών τραγουδιών, τραγούδια διάφορα, συνοδευτικά παιχνιδιών και παιδικών δραστηριοτήτων), τα κλιμακωτά, ψυχωφελή αριθμητικά και θρησκευτικές αλφάβητοι και τα σατιρικά παιδικά τραγούδια.

Αποδελτιώθηκαν και εξετάστηκαν διεξοδικά 339 δημοτικά παιδικά τραγούδια συνολικά , τα οποία και βιβλιογραφούνται τόσο ανά θεματική ενότητα όσο και ανά γεωγραφική περιοχή. Ερευνώνται εδώ ισόρροπα ο λόγος, το μέλος και η μουσικοποιητική δομή τους.

Ως προς τη μελωδία, και ειδικότερα, για τους μουσικούς τρόπους,

• το διατονικό γένος υπερτερεί συντριπτικά στο 87 των μελωδιών,
• η μεγάλη πλειονότητα των μελωδιών χρησιμοποιεί τρεις μουσικούς φθόγγους.

Ως προς τον ρυθμό,

• οι καταγραφές με απλούς ρυθμούς καταλαμβάνουν το 66 του συνόλου. Ειδικότερα, σχεδόν οι μισές μελωδίες, έχουν ρυθμό δίσημο ή τετράσημο και ακολουθούν ο τρίσημος και ο εξάσημος.

Ως προς την στιχουργία, τη μουσικοποιητική δομή και το ύφος παρατηρούμε:

• Ο τροχαϊκός στίχος είναι ο συνηθέστερος. Η σατιρική διάθεση εκδηλώνεται περισσότερο σε στίχους τροχαϊκούς.Οι ιαμβικοί στίχοι υπερτερούν μόνο στα νανουρίσματα και σε κάλαντα, όπου απαντώνται κυρίως ως δεκαπεντασύλλαβοι.
• Η μουσικοποιητική δομή των δημοτικών παιδικών τραγουδιών είναι απλή. Οι στροφές είναι μονόστιχες ή δίστιχες, στη μεγάλη πλειονότητα των καταγραφών , ενώ στα κυρίως παιδικά τραγούδια εντοπίζονται και στροφές ημίστιχες.

Ως προς το ύφος,

• οι περισσότερες καταγραφές ανήκουν στο καθαρά δημώδες, αλλά και στο δημώδες παιδικό. Στο τελευταίο ανήκουν ιδιαίτερα τα κυρίως παιδικά τραγούδια, όπου αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά του παιδικού λόγου και μέλους, δηλαδή:
• η προτίμηση στους ήχους των λέξεων παρά στο νόημα,
• η ανάπτυξη μελωδιών με τους φθόγγους της «παιδικής τριάδας»,
• η οκτασύλλαβη εκφορά του μελοποιημένου λόγου, προκειμένου για ολιγοσύλλαβους στίχους.

Ωστόσο, αρκετές καταγραφές, κυρίως καλάντων, ανήκουν στο εκκλησιαστικό ύφος. Επιβεβαιώνεται δηλαδή η επίδραση της εκκλησιαστικής μουσικής στη ζωή του λαού και, ειδικότερα, στον εορταστικό παιδικό βίο.

«Νάνι νάνι του παιδί

όσου ν΄ αποκοιμηθή.

Νάνι νάνι νάνι του

θα του καν΄ η μάννα του.

Νάνι κι νανάκια του,

ύπνος στα ματάκια του…»

«Παλαμάκια παίξετε

Κι ο μπαμπάς του έρχεται

και βαστά του ένα κι άλλο

κι ένα κουραμπιέ μεγάλο…»

«Σήμερα τα Φώτα κι ο φωτισμός

η χαρά η μεγάλη κι ο αγιασμός.

Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό

είναι η Παναγία η Δέσποινα .

Με τα θυμιατούρια στα δάχτυλα,

και ο Κύριός μας κεριά κρατεί.

Και τον Άη-Γιώργη παρακαλεί…»

«Χελιδόνα έρχεται

απ΄τη Μαύρη θάλασσα.

θάλασσα μάς πέρασε,

έκατσε και λάλησε,

λάλησε τα γράμματα

του Θεού τα πράματα…»

«Πιρπιρίτσα περπατεί,

του Θιό παρακαλεί,

για να ρίξει μια βρουχή,

μια βρουχή καλή, καλή,

για να γίνουν τα σιτάρια,

τα κριθάρια, καλαμπόκια

κι ου Θιός με τη βροχή

κι ου γιωργός με το γυνί».

«Ένα λεπτό το σκόρδο,

γκαίω, γκαίω, γκαίω

ένα λεπτό το σκόρδο

φράντσι Βαγγέλω…»

«Ραμ, ραμ, τίρι ράμ

το ψωμί το λένε μάμ

και τον πόντικα σωλήνα,

που πηδάει στην κουζίνα

και ψοφάει από την πείνα!»

«Ντίλλι, μωρέ, ντίλλι

ήπηε ν ο ποντικός

και πήρε ν το φυτίλλι

μέσα ΄που το καντήλι

πού ΄φεγγε και κέντιζε

η κόρη το μαντήλι,

ντίλλι, μωρέ, ντίλλι…»

«Τρεις σπανοί από την Πόλη

πέντε τρίχες είχαν όλοι.

Ήλθε κι ένας Ντηνιακός

πέντε τρίχες μοναχός.

«Βρε καλώς τον πολυγένη

κι από πού μάς κατεβαίνει»

«Απ΄ την Πόλη κατεβαίνω

και στη Βενετιά πηγαίνω

Πάνω να πάρω ένα χτένι

γιατί μ΄ έφαγε το γένι».

Τα δημοτικά παιδικά τραγούδια διατηρούν τα κύρια χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού, δηλαδή τη μεγάλη ποικιλία, τόσο τροπική όσο και ρυθμική. Παιδαγωγούν δίχως ίχνος διδακτισμού, μεταφέρουν αξίες, ιστορία και παράδοση αιώνων με τρόπο ευχάριστο, παιγνιώδη. Είναι απόλυτα εναρμονισμένα με τη φύση, τις ψυχολογικές ανάγκες, την αντιληπτική ικανότητα , τον τρόπο έκφρασης του παιδιού, συμβαδίζουν με την πνευματική ηλικία του, γι΄ αυτό, όχι μόνο γίνονται εύκολα αποδεκτά από τα παιδιά, αλλά, ταυτόχρονα, τα ωθούν στον αυτοσχεδιασμό και τη δημιουργικότητα, ιδίως στα ομαδικά τους παιχνίδια. Συνεχίζεται έτσι η μακραίωνη παράδοση που φανερώνει πως τα παιδιά , ενώ πατούν γερά στο παρελθόν, δημιουργούν αδιάκοπα, σύμφωνα με τις δικές τους εκφραστικές ανάγκες και δεν είναι απλοί αποδέκτες πληροφοριών. Όλα αυτά συμβαίνουν, ενώ παράλληλα διασώζουν ελληνικούς μουσικούς τρόπους και ρυθμούς, ώστε να αποφεύγεται η μονόπλευρα ευρωπαϊκή μουσική αγωγή.

Η μελέτη των δημοτικών παιδικών τραγουδιών έχει πολλά να προσφέρει σε γονείς, δασκάλους, εθνομουσικολόγους, για να νανουρίσουν και ταχταρίσουν τα παιδιά τους, για να καλαντίσουν μαζί τους και κυρίως για να τραγουδήσουν τα παιδικά δημοτικά τραγούδια .

Η Αναστασία Κόκκινου έχει κοπιάσει οχτώ χρόνια για να μαζέψει το υλικό της και να γράψει το βιβλίο της, το οποίο είναι αποθετήριο υλικού πολιτισμού αλλά και ερμηνευτική πρόταση για μουσικολαογραφικά ζητήματα. Το βιβλίο της εμπλουτίζει τον διάλογο.

Διαβάστε το.

Η Αναστασία Κόκκινου γεννήθηκε στην Άρτα το 1964. Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και Μουσική στην Αθήνα. Έχει εκδώσει τρεις ποιητικές συλλογές (Σημεία κι Επιφάνειες, Ιωάννινα 1986, Το μέτωπο, Αθήνα 1992, Μαθητεία, Αθήνα 2013). Το 2022 εκδόθηκε η Διατριβή της Δημοτικά παιδικά τραγούδια, από το Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας. (Σειρά Μελέται, αρ. 20: Εγκρίθηκε το 2007, από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών).

Κατά καιρούς, ποιήματά της έχουν δημοσιευτεί σε λογοτεχνικά περιοδικά καθώς και στο διαδίκτυο. Ασχολείται με τη σύνθεση τραγουδιών (στίχων και μουσικής) και τη μελοποίηση ποιημάτων. (Ενδεικτικά: Μελοποίηση επιγραμμάτων του Σιμωνίδη, χορικών του Ευριπίδη, αφιερώματα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, στον Κώστα Κρυστάλλη, σύνθεση του σπονδυλωτού έργου Μαραθώνας-Θερμοπύλες-Σαλαμίνα: Η σουίτα των Περσικών πολέμων, σε συνεργασία με την Έφη Ιωάννου, κ.λπ.). Υπηρετεί ως μουσικός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση από το 1990. (Γυμνάσια της Άρτας, Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, επί εικοσαετία στο Μουσικό Σχολείο Σπάρτης και, τελευταία, στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης).

Είναι σύζυγος του Σπαρτιάτη μουσικού Γιώργου Δ. Κατσαφάνα και μητέρα της Κωνσταντίνας, φοιτήτριας Ψυχολογίας του Ε.Κ.Π.Α.

Σχόλιο: Ο Γκαίτε είχε τόσο γοητευθεί, απ το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, που σε επιστολή προς τον γιο του Αύγουστο, στις 15 Ιουνίου του 1815, αναφέρει με ενθουσιασμό ότι το δημοτικό τραγούδι των Ελλήνων «είναι τόσο δραματικό, επικό και λυρικό που δεν υπάρχει αντίστοιχό του στον κόσμο. Οι εικόνες αυτού του τραγουδιού είναι εκπληκτικές. Δυο βουνά μαλώνουν μεταξύ τους, ένας αετός μιλάει με το κομμένο κεφάλι ενός κλέφτη, ένας κλέφτης λέει να του κόψουν το κεφάλι για να μην το πάρουν οι Τούρκοι…»