«Σίβυλλα: Η διαχρονική ονομασία της γυναίκας προφήτιδας» από τον Γιάννη Μητράκο

Σύμφωνα με τον Παυσανία, λοιπόν, στην αρχαιότητα υπήρχαν οι παρακάτω γυναίκες-μάντισσες:

1.            Η Σίβυλλα που ήταν κόρη του Δία και της Λαμίας θυγατέρας του Ποσειδώνα. Αυτή ήταν η πρώτη γυναίκα που έψαλλε χρησμούς και ονομάστηκε «Σίβυλλα» από τους Λίβυες.

2.            Η Ηροφίλη, η οποία υπήρξε πριν από τον Τρωικό Πόλεμο και προείπε στους χρησμούς της ότι η Ελένη θα μεγαλώσει στη Σπάρτη και θα γίνει η συμφορά της Ευρώπης και της Ασίας και οι Έλληνες θα κυριεύσουν για χάρη της την Τροία. Οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας έλεγαν πως η Ηροφίλη ήταν νεωκόρος του Απόλλωνα του Σμινθέα. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της στη Σάμο και στη συνέχεια ήλθε στον Κλάρο της Κολοφώνας, στη Δήλο και στους Δελφούς. Όταν βρισκόταν στους Δελφούς στεκόταν πάνω σ’ έναν υπερυψωμένο βράχο και τραγουδούσε. Ο θάνατος τη βρήκε στην Τρωάδα και ο τάφος της ήταν  στο άλσος του Σμινθέα. Πάνω στην επιτάφια στήλη ήταν χαραγμένο το ακόλουθο ελεγείο:

«Εδώ είμ’ εγώ η Σίβυλλα

η καθαρομάντισσα του Φοίβου

θαμμένη κάτω απ’ αυτό το πέτρινο κιβούρι

κάποτε κόρη με λαλιά

τώρα για πάντα αμίλητη,

Όταν η μοίρα μ’ έριξε η βαριά

σ’ αυτή τη φυλακή.

Αλλά κι εδώ είμαι κοντά στις Νύμφες του Ερμή

κι έχω στον κάτω κόσμο μέρος

απ’ την παλιά μου βασιλεία».   

3.            Η Δημώ καταγόταν από την Κύμη των Οπεκών (πόλη της Κάτω Ιταλίας). Οι Κυμαίοι έδειχναν μια μικρή πέτρινη υδρία στο ιερό του Απόλλωνα και ισχυρίζονταν πως μέσα σ’ αυτήν είχαν εναποτεθεί τα οστά της Σίβυλλας.

4.            Μετά τη Δημώ ανατράφηκε στους Εβραίους μια γυναίκα που έδινε χρησμούς κι ονομαζόταν  Σάββη. Πατέρας της ήταν ο Βήρος και μητέρα της η Ερυμάνθη. Άλλοι την ονομάζουν Βαβυλωνία Σίβυλλα και άλλοι Αιγυπτία.

5.            Η Φαεννίς ήταν θυγατέρα του βασιλέα των Χαόνων. Η μάντισσα αυτή γεννήθηκε όταν έγινε βασιλιάς ο Αντίοχος, αμέσως μετά την αιχμαλωσία του Δημητρίου. Προμάντεψε, μια γενιά προτού να γίνει η επιδρομή, πως οι Κέλτες θα περνούσαν απ’ την Ευρώπη στην Ασία και θα κατέστρεφαν τις πόλεις μ’ αυτά τα λόγια: 

«Αλήθεια τότε θα διαβεί

του Ελλησπόντου το στενό

και θα καυχιέται ο ρημαχτής στρατός των Γαλατών

που θ’ αφανίσει παρανόμως την Ασία.

Μα πιο μεγάλος ο Θεός

θα ρίξει συμφορές στους ακροθαλασσίτες

όμως για λίγο.

Γιατί γρήγορα ο Κρονίων θα τους στείλει βοηθό

τον ακριβό του ταύρο γιο που τράφηκε από το Δία

που σ’ όλους τους Γαλάτες θα φέρει τη συντέλεια

(Γιο του ταύρου εννοεί τον Άτταλο βασιλιά της Περγάμου).

Εκτός απ΄ αυτές τις επώνυμες μάντισσες, που έλαβαν το προσωνύμιο «Σίβυλλα», ο Παυσανίας αναφέρει πως χρησμούς έδιναν με θεία έμπνευση οι Πέλλειες στη Δωδώνη. Αυτές ήταν οι πρώτες γυναίκες που έψαλλαν αυτούς τους στίχους:

«Ο Ζευς υπήρχε!

Ο Ζεύς υπάρχει!

Ο Ζευς πάντα θα υπάρχει!

Ω μεγάλε Ζευ!

Η γη βγάνει καρπούς

Γι’ αυτό δοξάστε τη Μητέρα Γη»!

Το όνομα Σίβυλλα δεν ετυμολογείται ούτε από τα ελληνικά ούτε από τα λατινικά. Οι Έλληνες πήραν τη Σίβυλλα από την Ανατολή και από εκεί πρέπει να προέρχεται και το όνομά της. Έχουν γίνει διάφορες εικασίες πάνω στην καταγωγή του ονόματος, αλλά η έρευνα δεν έχει καταλήξει. Τα αρχαιότερα ελληνικά κείμενα κάνουν λόγο για μια Σίβυλλα. Έτσι μιλούν για τη Σίβυλλα ως μια συγκεκριμένη μορφή πρώτος ο Ηράκλειτος και ύστερα ο Ευριπίδης, ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας. Ο πρώτος που μιλάει για Σίβυλλες στον πληθυντικό είναι ο Αριστοτέλης. Οι ύστερα από αυτόν πηγές ξέρουν τρεις, τέσσερις ή και δέκα Σίβυλλες. Μια Σίβυλλα, όπως είπαμε, δεν ήταν στην υπηρεσία κανενός μαντείου και δεν έκανε την προφητική της δύναμη επάγγελμα. Έτσι μπορούσε να πηγαίνει από τον ένα τόπο στον άλλο, όπου λατρευόταν ως μια θεία μορφή και αυτό ήταν ένας σοβαρός λόγος για να προκύψουν μαρτυρίες για πολλές Σίβυλλες. Ο κάθε τόπος από όπου είχε περάσει, είχε δράσει και είχε λατρευτεί μια Σίβυλλα, δημιουργούσε μια δικιά του σιβυλλική παράδοση, που δεν μπορούσε να ταυτιστεί με την ανάλογη παράδοση ενός άλλου τόπου. Έτσι ο κάθε τόπος που είχε μια σιβυλλική παράδοση πίστευε τη δικιά του Σίβυλλα.

Οι Σίβυλλες είχαν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά:

1. Γεννιόντουσαν με το προφητικό χάρισμα, και γι΄ αυτό θεωρούνταν υπάρξεις ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους.
2. Ζούσαν πολύ περισσότερο από τους ανθρώπους.
3. Οι Σίβυλλες παρέμεναν παρθένες, αναγκαία προϋπόθεση για την επαφή τους με το θείο.
4. Αντίστοιχα με τον θεό της μαντικής Απόλλωνα που κρατούσε λύρα, αυτές κρατούσαν τη σαμβύκη (είδος τριγωνικής λύρας).
5. Ενίοτε προφήτευαν στη φύση, είτε μέσα σε σπήλαια (Κυμαία Σιβυλλα) είτε πάνω σε μια πέτρα που ξεχώριζε από τις άλλες. (Ηροφίλη).

Στα χριστιανικά χρόνια, όταν οι αιρέσεις ξεπηδούσαν η μια μετά την άλλη, εμφανίστηκε το 156 στη Φρυγία της Μικράς Ασίας  ο αιρετικός Μοντανός  στον κύκλο του οποίου ανήκαν δυο νεαρές χαρισματικές γυναίκες η Μαξιμίλλα και η Πρίσκιλλα που βυθίζονταν σε έκσταση όποτε ήθελαν και προφήτευαν ισχυριζόμενες ότι τα οράματα που έβλεπαν ήταν θεόσταλτα. Η Εκκλησία καταδίκασε τους Μοντανιστές ως αιρετικούς, αλλά ο Μοντανός και οι δυο προφήτισσες του συνέχισαν την αυτόκλητη αποστολή τους..

Η Απόκρυφη χριστιανική παράδοση διατήρησε αρκετούς Σιβυλλικούς Χρησμούς, που αποτελούν μια μεγάλη ανθολογία ποικίλης προέλευσης αρχαίων χρησμών που διασώθηκαν από Έλληνες, Ιουδαίους και Χριστιανούς, Το αντικείμενο αυτών των χρησμών είναι κυρίως προρρήσεις καταστροφών και συμφορών , καθώς και κοσμογονικών πολιτικών μεταβολών κι εσχατολογικών γεγονότων. Η χρονολόγησή τους κυμαίνεται από τον 2ο π.Χ. αιώνα μέχρι τον 6ο π.Χ. αιώνα.  Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι για πολλούς αιώνες υπήρχαν γυναίκες προφήτισσες, τις οποίες σταδιακά το ανδρικό ιερατικό κατεστημένο φρόντισε να εξαφανίσει και να απαγορεύσει τους χρησμούς τους.

Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, οι Σίβυλλες αναγνωρίστηκαν από ένα μεγάλο μέρος του χριστιανικού κόσμου ως προφήτισσες του Χριστού και κατέλαβαν μία θέση ανάλογη με αυτή των Προφητών της Παλαιάς Διαθήκης. Σίβυλλες φιλοτέχνησε και ο Ραφαήλ στις τοιχογραφίες της εκκλησίας της Παναγίας της Ειρήνης της Ρώμης. Οι Σίβυλλες αυτές, τέσσερις τον αριθμό, εμφανίζονται με περισσότερο έκδηλα τα δείγματα της θηλυκότητας από εκείνες του Μιχαήλ  Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα όπου ο μεγάλος ζωγράφος είχε μεταξύ άλλων απεικονίσει σε υπερφυσικές διαστάσεις πέντε όμορφες Σίβυλλες. Η Δελφίς, η Ερυθραία, η Περσίς, η Λίβυσσα και η Κυμαία.

Γιάννης Μητράκος