«Τα «φυλακισμένα» μνημεία της Σπάρτης», από τον Βαγγέλη Μητράκο

Όπως πολύ εύστοχα έγραψε η εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στις 18-02-2012:

«Αυτή η άναρχη κατάσταση που ρίζωσε στο ΥΠΠΟΤ (…) είναι απόστημα που προκάλεσαν οι πολιτικές ηγεσίες όλων των κυβερνήσεων και υπουργών που πέρασαν ως σήμερα, και αντιμετώπισαν το υπουργείο Πολιτισμού ως θέση χαλάρωσης, δημοσίων σχέσεων και επικοινωνιακής γέφυρας που θα τους οδηγούσε στο δημοφιλέστερο πόστο. Κανείς δεν θέλησε να το καθαρίσει. Τις ελλείψεις στα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους όλοι τις γνωρίζουν. (…) χρόνια τώρα ο πολιτισμός αιμορραγεί. Προσπαθεί να τα καταφέρει χωρίς πολιτική, χρήματα, αποφάσεις, ελπίδα για μια καλύτερη μέρα.»

ΙΕΡΟ ΟΡΘΙΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ (περιοχή Α. Σπυρίδωνος)

Ένα από τα σημαντικότερα ιερά της αρχαίας Σπάρτης, θρησκευτικό κέντρο της σπαρτιατικής αγωγής των νέων. Το ιερό γνώρισε μεγάλη ακμή στα ρωμαϊκά χρόνια γεγονός που φανερώνει και η επέκταση του εκείνη την περίοδο. Η λατρεία στο συγκεκριμένο χώρο ξεκίνησε τουλάχιστον από τον 9ο αι. (αν όχι το 10ο αι. π.Χ.). Ο πρώτος ναός κτίστηκε κατά τον 8ο ή 7ο αι. π.Χ. και  καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του 6ου αι. π.Χ. Στη θέση του κτίστηκε ένας νέος ναός, τα κατάλοιπα του οποίου, με νεότερες επισκευές, είναι ορατά μέχρι σήμερα. Μπροστά από το ναό υπήρχε ο βωμός της θεάς. Τον 3ο αι. μ.Χ., στα ανατολικά του ναού κτίστηκε ένα αμφιθέατρο και ένας νέος μεγαλύτερος βωμός πιο κοντά στο ναό.  Στο Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος τελούνταν προς τιμήν της θεάς το αγώνισμα της διαμαστίγωσης. Κατά τη διάρκεια αυτού του αγωνίσματος της καρτερίας, οι έφηβοι ακουμπώντας στο βωμό και παρακινούμενοι και από τους ίδιους τους συγγενείς τους, υπέμεναν αγόγγυστα τη δοκιμασία του δημόσιου μαστιγώματος -μερικές μάλιστα, φορές μέχρι θανάτου- και στο τέλος βραβεύονταν εκείνοι που παρέμεναν όρθιοι (βωμονίκες). Δίπλα τους στεκόταν η ιέρεια της θεάς κρατώντας το ξόανό της, που σύμφωνα με τις πηγές, παρακινούσε αυτούς που μαστίγωναν να δείχνουν μεγαλύτερο ζήλο στα κτυπήματα, γιατί υπέφερε από το βάρος του αγάλματος στην περίπτωση που δεν ήταν αρκούντως δυνατά.

Ερείπια στην περιοχή του ιερού ήταν πάντοτε ορατά και οι περιηγητές του 18ου και 19ου αιώνα αναφέρθηκαν σε αυτά. Κατά το διάστημα 1906 - 1910 η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή των Αθηνών διενήργησε ανασκαφή στο χώρο η οποία αποτέλεσε ίσως τη σημαντικότερη ανασκαφική έρευνα στη Σπάρτη κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα.

(Πηγή: odysseus.culture.gr, Συντάκτης  Αθανάσιος Θέμος, Αρχαιολόγος)

Στο πλαίσιο υλοποίησης του υποέργου «Ανάδειξη –ανάπλαση αρχαιολογικών χώρων και μνημείων της περιοχής του Ευρώτα στη Σπάρτη», που υλοποιήθηκε από την (τέως) Ε΄ Ε.Π.Κ.Α. με αυτεπιστασία κατά την περίοδο 2006-2008, πραγματοποιήθηκαν στο μνημείο ποικίλες παρεμβάσεις για τη συντήρηση, ανάπλαση και ανάδειξή του.

Δυστυχώς, έκτοτε, το Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος παραμένει κλειστό αλλά και αναξιοποίητο.

ΤΡΙΚΟΓΧΟΣ ΝΑΟΣ ΜΕ ΤΡΟΥΛΟ, β΄μισό 10ου αι. (οδός Άγιδος)

Πρόκειται για μονόχωρο τρίκογχο βυζαντινό ναό με τρούλο, στον οποίο ήταν εντοιχισμένα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη. Ο κυρίως ναός είχε μαρμαροθετημένο δάπεδο από το οποίο διατηρούνται τεμάχια μαρμάρινων πλακών, καθώς και τμήματα του υποστρώματός του. Σπαράγματα τοιχογραφιών που βρέθηκαν μαρτυρούν ότι το μνημείο ήταν τοιχογραφημένο. Χρονολογείται στο β΄ μισό του 10ου αι. και η χρήση του χώρου συνεχίστηκε μέχρι το α΄ μισό του 11ου αι. , οπότε κι εγκαταλείφθηκε. Η ανασκαφή του Τρίκογχου Ναού με τρούλο της οδού Άγιδος πραγματοποιήθηκε κατά τα έτη 1978-1980 και η ανάδειξη και ανάπλασή του έγινε με αυτεπιστασία από 26-6-2012 έως 21-12-2015, αρχικά από την τέως 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στη συνέχεια από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας. Έκτοτε ο χώρος παραμένει κλειστός.

ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΟ ΒΑΛΑΝΕΙΟ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΛΟΥΤΡΟ (τέλη 10ου αι.) (Τριακοσίων και Λυσάνδρου)

Πρόκειται για λουτρικές εγκαταστάσεις των υστερορωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων στη συμβολή των οδών Τριακοσίων και Λυσάνδρου. Το υστερορωμαϊκό βαλανείο ανασκάφηκε κατά τα έτη 1964-1965. Έχουν έρθει στο φως τρεις θερμοί χώροι, τρία, επίσης, συνεχόμενα διαμερίσματα με ημικυκλικές κόγχες που διατηρούν ίχνη στηλίσκων υπόκαυστων για τη θέρμανση του νερού και των υπερκείμενων χώρων, καθώς και άλλες εγκαταστάσεις αναγκαίες για τη λειτουργία του βαλανείου (ατομικοί λουτήρες, αίθουσες με ημικυκλικές κόγχες και κτιστά θρανία, αγωγοί, βοηθητικοί χώροι, μαρμάρινα δάπεδα και ορθομαρμαρώσεις, ψηφιδωτά δάπεδα κλπ). Σύμφωνα με τους ανασκαφείς το βαλανείο βρισκόταν σε χρήση από τα μέσα του 3ου  ως τα τέλη του 4ου αι. με πιθανότητα χρονικής διεύρυνσης. Μετά την εγκατάλειψη του βαλανείου αναγέρθηκαν εκεί βυζαντινά κτίσματα και το ανατολικό τμήμα του το κατέλαβε βυζαντινό λουτρό, του οποίου έχουν διασωθεί και αναδειχθεί σημαντικά τμήματα (αποδυτήριο, χλιαρός και θερμός χώρος, δεξαμενή, υπόκαυστο σύστημα, υδατοδεξαμενές, δάπεδα, τοιχοδομή, αψιδώματα κ.ά.).

Η ανάδειξη και η ανάπλασή του έγινε από 26-6-2012 έως 21-12-2015, στα ίδια πλαίσια με τον τρίκογχο ναό της οδού Άγιδος.

ΚΑΙ το σημαντικό αυτό μνημείο παραμένει κλειστό επί μια εξαετία και ποιος ξέρει για πόσο ακόμα.

ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΗΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΟΣ ΜΕ ΤΡΟΥΛΟ ΝΑΟΣ (οδός Τριακοσίων)

Βρίσκεται δίπλα ακριβώς από  το προηγούμενο ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΟ ΒΑΛΑΝΕΙΟ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΛΟΥΤΡΟ και ανασκάφηκε το 1984. Ήταν τρίχωρος ναός με νάρθηκα στα δυτικά του όπου βρισκόταν και η κεντρική είσοδος. Τα ορατά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του μνημείου ανήκουν κυρίως στη θεμελίωσή του. Η κτιστή τράπεζα που έχει σωθεί στην πρόθεση μαρτυρά πως ο χώρος αυτός ίσως λειτουργούσε ως αυτοτελές παρεκκλήσι. Τα σπαράγματα τοιχογραφιών που βρέθηκαν μαρτυρούν ότι ο ναός ήταν τοιχογραφημένος. Γύρω από το μνημείο αλλά και στο νάρθηκα βρέθηκαν λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι. Ο ναός είχε θεμελιωθεί πάνω σε αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Το μνημείο χρονολογείται στα τέλη του 10ου  αι., εποχή την οποία σφραγίζει η παρουσία και δράση στην περιοχή του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε». Η ευρεία διάδοση της συγκεκριμένης ναοδομικής παραλλαγής στη Λακωνία και στη Μεσσηνία, από τα τέλη του 10ου  έως τα μέσα του 11ου αι., θα μπορούσε να συνδεθεί με τη δραστηριότητα του Οσίου Νίκωνος, ο οποίος ασχολήθηκε ενεργά με την ανοικοδόμηση ναών.

ΚΑΙ το μνημείο αυτό αναπλάσθηκε και αναδείχθηκε στα χρονικά όρια και με τις διαδικασίες των προηγούμενων μνημείων, αλλά παραμένει κι αυτό κλειστό.

(πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό από το σχετικό έντυπο της ΕΦ.Α.ΛΑΚ., 2015)

ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Η Ακρόπολη της Αρχαίας Σπάρτης δεν συγκαταλέγεται στα προηγούμενα «φυλακισμένα» μνημεία, όμως ΠΡΕΠΕΙ να μπει στον κατάλογο των αναξιοποίητων και «παραμελημένων» μνημείων της πόλης, αφού (μετά την εκτεταμένη και υποδειγματική ανάπλαση-αναστήλωση που έγινε στα ανασκαμμένα μνημεία της από την Εφορεία Αρχαιοτήτων (ΕΦ.Α.ΛΑΚ.) στην περίοδο 2011-2015, οι εγκαταστάσεις που τοποθετήθηκαν στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου παραμένουν εκτός λειτουργίας, κλειστές και έρημες από προσωπικό.

Είναι επιεικώς ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟ να παραμένει χωρίς προσωπικό και με κλειστούς χώρους υποδοχής κι ενημέρωσης των επισκεπτών ο αρχαιολογικός χώρος της  πόλης στην οποία «κλίνουν το γόνυ» όλοι οι λαοί του κόσμου.

(Στα παραπάνω πρέπει να προστεθεί και η κακή κατάσταση του πλακόστρωτου που οδηγεί στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης της Αρχαίας Σπάρτης, το οποίο  χρήζει άμεσης και ολοκληρωμένης αποκατάστασης). 

Ο δήμος Σπάρτης, η Περιφέρεια Πελοποννήσου, οι Βουλευτές του Νομού αλλά και η τοπική κοινωνία με τους θεσμικούς φορείς της οφείλουν να πιέσουν ασφυκτικά την κεντρική εξουσία και να απαιτήσουν τα αυτονότητα, όλα εκείνα-δηλαδή- που χρειάζεται να γίνουν,  ώστε ο μνημειακός πλούτος της Σπάρτης να βγει από το περιθώριο και να αποκτήσει την αίγλη και τη θέση που του αρμόζει.

21-2-2022
Βαγγέλης Μητράκος