«Παραμυθητικός Ρεαλισμός», από τον Γεώργιο Κόρδη

Η βυζαντινή ζωγραφική προτείνει το δικό της, ιδιόρρυθμο ρεαλισμό, έναν, όπως το έχω ονομάσει, παραμυθητικό ρεαλισμό. Είναι ένας ρεαλισμός που δεν μοιάζει με κανέναν άλλο και ασφαλώς δεν μοιάζει με τους ρεαλισμούς πού γεννήθηκαν στην Δύση.

Η βυζαντινή ζωγραφική είναι ρεαλιστική γιατί επιμένει στην αποτύπωση μορφών ιστορικών κι όχι φαντασιών, αφού για την θεωρία-θεολογία τέχνης του Βυζαντίου, η εικόνα δεν είναι αποκύημα της φαντασίας των ζωγράφων, ούτε δημιούργημα δικό τους. Η εικόνα ειναι η υποστατική εξωτερική μορφή προσώπων και γεγονότων.

Εκκινώντας από αυτή την ρεαλιστική βάση ο ζωγράφος καλείται να επεξεργαστεί τις μορφές αυτές και να τις καθάρει και να τις εμπλουτίσει αναλόγως ώστε να γίνουν λειτουργικές, δηλαδή να γίνουν αναφορά στον δήμο και να υπάρξουν σε σχέση με τα μέλη της κοινότητας.

Έτσι, κατά τον άγιο Φώτιο, η τέχνη της ζωγραφικής καθαίρει τις μορφές από στοιχεία περιττά επιχειρώντας ένα είδος λειτουργικής αφαίρεσης και ύστερα εμπλουτίζει τις μορφές με ένα τρόπο ζωγραφικό κατάλληλο που να τους ταιριάζει. Έτσι η ζωγραφική μορφή, που έχει ρεαλιστική βάση, γίνεται γεγονός τέχνης όχι όμως αναφορικό ως προς τον καλλιτέχνη αλλά ως προς την κοινότητα. Από ένα απλό αναπαραστατικό γεγονός, ή από μια ιδιωτική έκφραση του καλλιτέχνη γίνεται δημιουργία, γεγονός δηλαδή που αφορά τον δήμο, την κοινότητα, γίνεται δημόσια τέχνη.

Αυτή η μεταμόρφωση γίνεται με πολλούς τρόπους και σε επίπεδο νοήματος αλλά και σε καθαρά αισθητικό επίπεδο, στο επίπεδο δηλαδή των αισθήσεων, του σώματος.

Η μορφή πλουτίζει με προσθήκη εικονογραφικών λεπτομερειών που ερμηνεύουν την ιστορική μορφή-θέμα και την πλαταίνουν ως νόημα και σημασία.

Κι ύστερα αυτή η εμπλουτισμένη μορφή προβάλλεται ως προς τον χωρόχρονο των θεατών και γίνεται παρουσία, έρχεται δηλαδή στις χωροχρονικές διαστάσεις των ζώντων και υπάρχει ως προς αυτούς. Οι θεατές-δήμος γίνονται το σημείο αναφοράς ή ο λόγος της εικόνας. Όσα εικονίζονται ζουν στον χωρόχρονο των θεατών και ο θεατής γίνεται οργανικό μέρος της εικόνας. Μια αληθής πραγματική εικονικότητα.

Αυτή η παροντοποίηση των εικονιζομένων μέσα από την ρυθμική αγωγή των εικόνων-μάθημα σπουδαίο της αρχαίας ελληνικής εικαστικής παράδοσης- φέρνει στο παρόν των θεατών ένα κόσμο ενότητας και αρμονίας. Έτσι η εικόνα παραμυθεί με την πραγματική σημασία του όρου. Όχι μόνο ως νόημα αλλά θρέφοντας τις αισθήσεις και το σώμα με την παρουσία των εικονιζομένων και με τις ποιότητες που έχει.

Αυτός είναι ο παραμυθητικός ρεαλισμός των βυζαντινών εικόνων που είναι ξεχασμένος στις μέρες μας γιατί οι άνθρωποι, ειδικοί και μη, διαβάζουν τις εικόνες με λάθος κριτήρια και με εσφαλμένη μέθοδο ως εάν αυτές ήταν ένα είδος θρησκευτικού εξπρεσσιονισμού που αποβλέπει να καταγράψει μεταφυσικές έννοιες και θεολογικές σημασίες.

Η ζωγραφική όμως των εικόνων, φυσική συνέχεια της ελληνικής εικαστικής παράδοσης, δεν είναι τέχνη μονάχα του νοήματος. Αναφέρεται ως νόημα στον νου, στις αισθήσεις και στο σώμα μέσα από την ρυθμική αγωγή της και στον συναισθηματικό κόσμο των θεατών της με τις ποιότητες της γραμμής της και τις εξαίσιες χρωματικές αρμονίες και συγχορδίες της και θρέφει το νου, το σώμα και την καρδιά των ανθρώπων με τον παραμυθητικό της ρεαλισμό.

Γεώργιος Κόρδης, kordis.gr