Vekrakos
Spartorama | «Η Περιπέτεια Ενός Αρχαίου Γνωμικού», από τον Δημήτρη Κατσαφάνα

«Η Περιπέτεια Ενός Αρχαίου Γνωμικού», από τον Δημήτρη Κατσαφάνα

Δημήτριος Κατσαφάνας 16/01/2022 Εκτύπωση Άνθρωποι! Άρθρα Δημοτικά Κοινωνία Παιδεία Πολιτισμός
«Η Περιπέτεια Ενός Αρχαίου Γνωμικού», από τον Δημήτρη Κατσαφάνα
«Νούς υγιής εν σώματι υγιεί» - Η αποκατάσταση μιας αλήθειας
Οδός Εμπόρων

Απόσταση και μοναξιά πια η ζωή. Δεν είναι από αδιαφορία. Αγαπώ τη ζωή, αλλά τώρα τη βλέπω περισσότερο από μια εσωτερική-πνευματική όραση, διαισθητικά. Όχι πάντως ως θεωρός, αλλά μέσα από την εμπειρία μιας ολόκληρης ζωής. Συνδύασα πάντοτε την ιδέα και την πραγματικότητα, τη θεωρία και την πράξη.

Τώρα, λοιπόν, που πέρασαν οι γιορτές για το Νέο Έτος 2022, οι γραμμές που ακολουθούν είναι ένα φιλικό ευχετήριο για τον αναγνώστη μου, που δεν μπορώ να γνωρίζω ποιός θα είναι αυτός. Υγεία, λοιπόν, σε όλους. Αβίαστα έρχεται στο νου μου τώρα εκείνο το αρχαίο γνωμικό “Νούς υγιής εν σώματι υγιεί”. Που σημαίνει ότι πνευματική και σωματική υγεία είναι αλληλένδετα, ότι το δημιουργικό πνεύμα ενοικεί σε γερό σώμα. Καμιά αντίρρηση. Είναι μάλιστα μια «αλήθεια» ριζωμένη μέσα στο πέρασμα του χρόνου. Αλλά ερωτάται: η πιο πάνω αλήθεια, ότι δηλαδή ο νους, η δημιουργική πνευματική κατάσταση, είναι συνυφασμένος με το γερό σώμα, είναι οριστική; Ισχύει απόλυτα; Η βεβαιότητα δηλαδή του πιο πάνω γνωμικού, όπως αυτό έχει διατυπωθεί, είναι αναμφισβήτητη; Βλέπετε, ο λόγος έχει την αξίωση να προχωρήσει πιο πέρα. Έτσι προχωρεί η επιστήμη στην απεραντοσύνη του άγνωστου πεδίου που ανοίγεται εμπρός μας. Με απλά λόγια, από εδώ αρχίζει η καλόπιστη αμφισβήτηση, η έρευνα.

Αυτά είχα να ειπώ. Αν όμως ο στοχαστικός αναγνώστης μου θα ήθελε να συνεχίσουμε τη συζήτηση, χαρά μου είναι. Με το πρόβλημα αυτό, περισσότερο φιλολογικό, είχα ασχοληθεί πολύ παλαιότερα. Παραθέτω λοιπόν, για συνέχεια, απόσπασμα από δημοσίευμά μου στην Εφημερίδα “Ο Ταχυδρόμος της Λακωνίας” (αρ. Φ. 641, Σπάρτη 17-6-1980).

«…Στη ζωή των περισσοτέρων ανθρώπων χαρακτηριστικό είναι η υπερβολή. Και η υπερβολή βλάπτει. Έτσι έχουμε ανθρώπους που είναι μεγάλοι επιστήμονες, αλλά που έχουν μεγάλα, άγνωστα στους πολλούς, ψυχικά προβλήματα. Πολλές φορές έχουν και προβλήματα με την υγεία τους. Σε τέτοιους επιστημονικούς εγκεφάλους κρύβεται, όχι σπάνια, μια τρομερή ψυχική φτώχεια. Η υπερβολή δηλαδή στη λογική σκέψη, στους τύπους της λογικής έχει το αντίθετό της που είναι η ψυχική φτώχεια. Τέτοιες διαπιστώσεις κάνουν καθημερινά μεγάλοι ψυχολόγοι. Από την άλλη πλευρά έχουμε ανθρώπους οι οποίοι, είτε από φυσική κλίση είτε από ειδίκευση επαγγελματική, είναι μόνο αθλητικά σώματα ή καλύτερα είναι μόνο μύς και τένοντες. Από αυτούς πάλι λείπει μια ευρύτερη αντίληψη του κόσμου, μια ευαισθησία, ένας στοιχειώδης πνευματικός προβληματισμός. Η υπερβολή δηλαδή στο σώμα έχει το αντίθετό της που είναι η υποβάθμιση της σκέψης, του νου.

Θυμηθείτε ότι έζησαν άνθρωποι ονομαστοί στην επιστήμη και στη φιλοσοφία, οι οποίοι όμως είχαν σώματα καχεκτικά. Θέλετε παραδείγματα;

Ο Αδαμάντιος Κοραής σπούδασε ιατρική, αλλά έγινε ένας από τους λίγους, τους μεγαλύτερους φιλολόγους της Ευρώπης του 19ου αιώνα. Και όμως για πολλά χρόνια έφτυνε αίμα και σ’ όλη του τη ζωή ήταν φιλάσθενος. Αφήστε ότι πέθανε σε ηλικία 85 χρονών.

Έπειτα, ποιος είναι εκείνος ο άλλος, που κατατάσσεται στους μεγαλύτερους φιλοσόφους των νεώτερων χρόνων; Μα αυτός είναι ο Μπαρούχ Σπινόζα που καταγόταν από γονείς φυματικούς και, επειδή εργαζόταν σε περιβάλλον πολύ ανθυγιεινό, πέθανε σε ηλικία μόλις 44 χρόνων.

Αλλά εκείνος ο άλλος; Ο Βολταίρος; Μήπως δεν έζησε 84 χρόνια; Η μαμή όμως προφήτευσε ότι θα ζούσε μόνο μια μέρα! Η μητέρα του είχε πεθάνει στον τοκετό. Το πνεύμα του Βολταίρου ήταν ακαταμάχητο, αλλά το σώμα του ασθενικό. Κάθε μέρα σχεδόν ήταν άρρωστος.

Ο Σπένσερ πάλι; Δεν είναι ο μεγάλος Άγγλος φιλόσοφος του περασμένου αιώνα; Πόσες ημέρες ήταν πράγματι καλά; Δεν θα είχε όμως καμμιά σημασία να συνεχίσουμε με παρόμοια παραδείγματα.

Αντίθετα, έχουμε στην ιστορία και στην καθημερινή μας ζωή ανθρώπους που σωματικά είναι υγιέστατοι, με σώμα κάποτε αθλητικό, αλλά που το πνεύμα τους είναι πολύ φτωχό. Αυτές είναι - δυό κατηγορίες ανθρώπων. Και υπάρχει και μια Τρίτη. Είναι αυτοί που συνδυάζουν και τα δύο. Και σωματική δηλαδή ρώμη, υγεία, και δυνατό πνεύμα. Τέτοιοι δεν ήταν ο Σωκράτης; Ο Πλάτων και τόσοι άλλοι; Αυτοί είναι η ιδανική περίπτωση, όπου συνυπάρχουν υγεία και πνεύμα και αναπτύσσονται αρμονικά. Ένας τέτοιος άνδρας είναι ο ιδανικός τύπος του ανθρώπου, αυτός είναι “ο καλ?ς κ?γαθ?ς” των αρχαίων.

Και ποιος δεν θα ήθελε να έχει αρμονικά και τα δύο, αυτά αγαθά υγεία και πνεύμα; Όμως δεν συμβαίνει αυτό συνήθως στη ζωή. Αυτές τις σκέψεις έκανε ο σατιρικός ποιητής της Ρώμης Γιουβενάλης (47-130 μ.Χ.) και κατέληξε σε μια ευχή. Να τι ευχήθηκε ή, καλύτερα, να πώς διατύπωσε την ευχή του. «Πρέπει να ευχόμαστε να υπάρχει νους υγιής σε σώμα υγιές».

Ας προσέξουμε τώρα για να ιδούμε τί είπε εκείνος ο Ρωμαίος και πώς τα λόγια του έφθασαν ως εμάς με διαφορετικό νόημα. Εκείνος είπε ότι πρέπει να εύχεται κανείς να έχει γερό σώμα και γερό μυαλό. Δεν είπε ότι προϋπόθεση για να υπάρχει ο νους, η λογική, η ευφυΐα, είναι οπωσδήποτε η σωματική υγεία. Άλλο πράγμα δηλαδή είναι η ευχή που κάνουμε για ένα αγαθό, που φυσικά δεν το έχουμε και γι’ αυτό το ευχόμαστε, και εντελώς άλλο είναι να ειπούμε ή να δεχτούμε κάτι σαν πραγματικότητα.

Ο Γιουβενάλης ευχήθηκε: “Μακάρι να υπάρχουν και τα δυό μαζύ, πνεύμα δυνατό και σώμα γερό”. Εμείς όμως, σε πείσμα των κανόνων του Συντακτικού ή ίσως και από βιασύνη να δώσουμε συμβουλές και να προτρέψουμε προς τη γυμναστική, δεν προσέξαμε την πλήρη φράση του Ρωμαίου ποιητή. Και τί κάναμε; Απλούστατα. Αποκεφαλίσαμε τη φράση από την κύρια πρόταση που είναι οι λέξεις “Πρέπει να ευχόμαστε να υπάρχει…” και έμεινε η υπόλοιπη πρόταση, αλλά ακέφαλη πια. Έμειναν δηλαδή τούτες οι λέξεις “… νούς υγιής εν σώματι υγιεί”. Μα αυτό που έμεινε είναι η δευτερεύουσα πρόταση. Τί σημαίνει αυτό; Σημαίνει απλά ότι σκοτώσαμε το νόημα, Ναι! Το νόημα είναι πνεύμα, το πνεύμα έχει τη δική του, την αυτόνομη δηλαδή ζωή του. Δεν μπορείς να κόβεις κεφάλια ατιμώρητα. Πεθαίνουν τα σώματα πιά. Έτσι, όταν κόβουμε αυθαίρετα τη συνοχή του λόγου, που έχει τους δικούς του νόμους, το νόημα χάνεται, και τότε μένουν νεκρές λέξεις, λόγια δηλαδή του αέρα και ας περνάνε για ωραιολογίες ή και σοφίες. Το είπε, αν αμφιβάλλετε, πολύ ωραία ο Κοραής: “Όποιος περιφρονεί τους νόμους της Γραμματικής, γρήγορα θέλει περιφρονέσει και τους νόμους της Λογικής”.

Όταν λοιπόν λέμε “Νούς υγιής εν σώματι υγιεί” υπερβάλλουμε και αδικούμε την αλήθεια. Δεν πείθουμε εύκολα. Γιατί η πραγματικότητα δεν φαίνεται να συμφωνεί με το ρητό τούτο, έτσι καθώς το λέμε σήμερα.

Σας θυμίζω τώρα τα ίδια τα λόγια του Γιουβενάλη. Είναι στα λατινικά φυσικά που είναι η γλώσσα ενός μεγάλου πολιτισμού της αρχαιότητας και που το Γυμνάσιο δεν κατάφερε να μας τα κάμει συμπαθή. Είπε λοιπόν στη γλώσσα του ο Ρωμαίος “Orandum est, ut sit mens sana in corpore sano” (πρέπει να ευχόμαστε να υπάρχει νούς υγιής εν σώματι υγιεί)...».

Τούτο δεν αποτελεί κανόνα, δεν είναι γενικά αληθινό. Πρόκειται για ευχή και όχι για οριστικό γεγονός.

 

Δημήτρης Κατσαφάνας

 

 

 

Σημείωση, για να θυμίσω το συντακτικό. Αυτό το orandum (est) είναι το λεγόμενο γερούνδιο των Λατίνων και ισοδυναμεί με την απρόσωπη σύνταξη των αρχαίων ελλήνων: orandum est = εύχεσθαι (δεί), ευκταίον είναι!


Οδός Εμπόρων