«Ούχ ύβρις τάδε; Η απάντηση – δυστυχώς – καταφατική για τους Σπαρτιάτες!», από την Γεωργία Κακούρου-Χρόνη

Οι δύο καλλιτέχνες συναντήθηκαν, σπουδαστές στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, στο Εργαστήριο του Ουμβέρτου Αργυρού και δέθηκαν με στενή φιλία, που διατηρήθηκε αδιάπτωτη έως το τέλος, και οδήγησε τελικά και τον Μόραλη στην Αίγινα. 

Το κοινό τους ταξίδι στη ζωή και στην τέχνη εκκίνησε το 1937, για τη Ρώμη πρώτα και ύστερα για το Παρίσι, όταν ο Μόραλης κέρδισε την υποτροφία (δεύτερος ο Νικολάου) και, όπως είχαν προαποφασίσει, την μοιράστηκαν. Για το «Γυμνό» που χάρισε το ταξίδι στους δυο φίλους ο Μόραλης έχει μιλήσει απαξιωτικά («σαχλή πόζα!»)· κατανοητό για τον καλλιτέχνη που ξεπέρασε τα τοτινά του όρια. Ωστόσο, το έργο αυτό συγκινεί, γιατί παραμένει αδιάψευστος μάρτυρας των θεμελίων μιας ζηλευτής φιλίας· σαν εκείνης που ορίζει ο Αριστοτέλης: «Τελεία δ’ εστίν η των αγαθών φιλία και κατ’ αρετήν ομοίων («Ηθικά Νικομάχεια»). Όπως συγκινεί και η προσωπογραφία τους φιλοτεχνημένη από τον Μόραλη επίσης το 1937. Και οι πίνακές τους που στέκονται δίπλα δίπλα και απαθανατίζουν το «Κεφάλι γριάς» και αναβιώνουν την αγαστή συνομιλία των δύο καβαλέτων κι ας ομιλούν γλώσσες ξέχωρες. 

Σήμερα  τον Νίκο Νικολάου συναντάμε στην «Πινακοθήκη Χατζηκυριάκου-Γκίκα», εκεί όπου ο Άγγελος Δεληβορριάς κατάφερε να συνακούγονται ισόρροπα όλες οι φωνές που, πολλές φορές και εν τη αντιθέσει τους, συνέθεσαν το πρόσωπο της Ελλάδας κατά το μεσοπόλεμο. Είναι το Μουσείο που απαιτεί την αφοσιωμένη μελέτη μας προκειμένου να κατανοήσουμε και να αξιοποιήσουμε τη μεγάλη εθνική προσφορά του. 

Στον περιορισμένο χώρο του ο Άγγελος Δεληβορριάς επιτυγχάνει να μας δώσει τις απαραίτητες νύξεις για να αναπολήσουμε τη διαδρομή του Νίκου Νικολάου στη ζωή και στην τέχνη του: το παλιό νησιώτικο τραπέζι με τα σύνεργα της ζωγραφικής και τις ζωγραφισμένες πέτρες του· δίπλα το πιθάρι με τα μπαστούνια του από το σπίτι της Αίγινας· και χαρακτηριστικοί πίνακες, από την γυναικεία «Φιγούρα» του 1934 έως το «Δεντρολίβανο» του 1983, με τα εμβληματικά «Γυμνά κάτω από μια συκιά» (1978)· παρούσες σχεδόν όλες οι τεχνικές του: ελαιογραφία, εγκαυστική, νωπογραφία. 

To τραπέζι του Νικολάου με τα σύνεργα ζωγραφικής και η προσωπογραφία του φιλοτεχνημένη από τον Μόραλη. Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα

Σ’ αυτή τη γωνιά και η τρυφερότερη μνεία για τη σχέση του Νικολάου με τον Μόραλη, αποκαλυπτική ταυτόχρονα και για το χιούμορ του δεύτερου. Ο Γιάννης Μόραλης φιλοτέχνησε την προσωπογραφία του Νικολάου – υδατογραφία και μελάνι σε χαρτί – το 1938. Στην αριστερή άκρη του πίνακα έχει γράψει: «η ελαφρά συγκοπή της καρδίας· μερική· αδενοπάθεια πελασγός· Ηρακλής· καρδιακός· ευέσθητος αρχαιοκάπηλος αραβωνιασμένος· συγγραφεύς ερωτικών επιστολών εις την γαλλικήν που δεν γνωρίζει» και στη δεξιά: «τακτικός πελάτης κλινικών και ιατρείων· κιθαρωδός ζωγράφος· τζατζ με τα κουτάλια· κτλ. κτλ. (;)». Φανερή – πέρα από το χιούμορ και την περιπαικτική διάθεση – και η αδυναμία του Μόραλη στην ορθογραφία.[1] 

Το Ξενία της Σπάρτης

Ο Νίκος Νικολάου επιζήτησε να συνδεθεί με ό,τι ως κληρονομιά έφερε βαθιά μέσα του· να συνδεθεί με την ελληνική παράδοση απεκδυόμενος τα επιφανειακά πλουμίδια του Μονάχου ή του Παρισιού. Μαθήτευσε στη φύση, από την οποία διδάχτηκε την αρετή της «Λιγοσύνης»· έμαθε ν’ αξιοποιεί το ελάχιστο και να του αποσπά τα μέγιστα, κατά το πιο δύσκολο και πιο «ελληνικό» μυστικό, όπως το αποκάλυψε ο Οδυσσέας Ελύτης, και που οδήγησε τον Νικολάου στη γεωμετρική τέχνη, στη μελέτη του Κούρου, κι ας καμπύλωσε η γραμμή του για να αποδώσει κυρίως το σαρκώδες γυναικείο σώμα. Υποταγμένος, στην καθορισμένη από τον ίδιο πειθαρχία στο σχέδιο και το χρώμα, επεδίωξε η καμπύλη του να κρατήσει τη δύναμη του ελάσματος που αν ελευθερωθεί θα επιστρέψει στην ευθεία χωρίς να χάσει τίποτα από την έντασή της. 

Η διεξοδική μελέτη της τοιχογραφίας, αρχαίας και βυζαντινής, τον οδήγησε στις δικές του τοιχογραφίες (Πάντειος, Λέσχη Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Θέατρο Μουσούρη κ.ά.), ανάμεσά τους κι αυτή στο ρημαγμένο – κι ας έχει χαρακτηριστεί μνημείο της νεότερης αρχιτεκτονικής – Ξενία της Σπάρτης. Ένα Ξενία που γνώρισε λαμπρές ημέρες καθώς ήταν χτισμένο σε γήλοφο από όπου η ματιά αγκάλιαζε ολόκληρη την πόλη, τα δυο της βουνά και την κοιλάδα του Ευρώτα. Τα πεύκα, οι ευκάλυπτοι και τα κυπαρίσσια καθώς και το εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος παραστέκουν ακόμη τα κουφάρια του ξενοδοχείου καθώς και τις επιπόλαιες απόπειρες της δημιουργίας μιας «παιδικής χαράς» που δεν χάρηκαν ποτέ τα παιδιά.  

Η είσοδος του Ξενία. Διακρίνεται το έργο του Νικολάου. Φωτογραφία Λία Λιάκου

Πριν δέκα ακριβώς χρόνια είχα δημοσιοποιήσει φωτογραφίες της τοιχογραφίας που είχε τραβήζει η φίλη Λία Λιάκου. Οι τωρινές δείχνουν ότι η καταστροφή συνεχίζεται. Εξακολουθώ να περπατώ στον λόφο, κι ας είναι πια επικίνδυνο. Το μικρό, παρατημένο δασάκι επιμένει να ανασαίνει και να θωπεύει ό,τι η αδιαφορία μας σκοτώνει. 

«Ούχ ύβρις τάδε;». Η απάντηση – δυστυχώς – καταφατική για τους Σπαρτιάτες! Πόσο μάλλον που ο ίδιος ο Νικολάου ανάγει την καταγωγή του στα Χρύσαφα, από όπου η οικογένειά του μετανάστευσε το 1853 στην Ύδρα, όπου μετά τα ορλωφικά (1770) κατέφυγε και το μεγαλύτερο μέρος των κατοίκων του οικισμού που ήκμασε κατά τον 17ο αιώνα. «Είμαστε παλιοί λαοί», είχε επισημάνει ο Νίκος Νικολάου, αλλά ούτε κι αυτή η επίγνωση απέτρεψε την ασέβειά μας. 

Η τοιχογραφία του Νικολάου το 2009. Φωτογραφία Λία Λιάκου 

Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, presspublica.gr

[1] Όσοι επισκέφτηκαν την αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη θα παρατήρησαν την ανορθογραφία του Μόραλη και στις πρώτες του ξυλογραφίες. Ευχαριστώ θερμά, κι από εδώ, τον Βασίλη Πασχαλίδη που ανταποκρίθηκε αμέσως στην παράκλησή μου να μου στείλει φωτογραφίες της προσωπογραφίας του Νίκου Νικολάου από την Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα.