«Απάντηση στον Καθηγητή του Πρίνστον: Είναι λάθος να μετράμε θεσμούς των αρχαίων ελλήνων με τα δικά μας μέτρα» από τον Δημήτρη Γ. Κατσαφάνα

Κανένας μας σήμερα δεν αγνοεί ότι η ανθρωπότητα βάδισε πάνω στα ίχνη του παρελθόντος. Πολλές όμως και θλιβερές οι εκπλήξεις, ότι και οι ελληνικές, αν και δεν τις κατονομάζει, κατ’ εξοχήν κλασικές σπουδές, αναπαράγουν, εξιδανικεύουν τον ρατσισμό, την αποικιοκρατία, στους νεώτερους χρόνους.

Ανοίγω εδώ μια παρένθεση, γιατί θα χρειαζόταν ένα ολόκληρο βιβλίο για να απαντήσει κανείς σε τέτοιους Διαφωτιστές και μετά-Διαφωτιστές. Τους γνωρίζουμε λοιπόν, ότι η λέξη «πόλις» των αρχαίων Ελλήνων δεν σήμαινε μόνο μια πολιτική μονάδα. Ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα κράτος, από ένα έθνος ή ένα λαό. Ήταν ένας ανεπανάληπτος τρόπος ζωής, αμεσότητας πολίτη και «πόλεως». Από την αρχή της συγκρότησης της πόλης κυβερνούσαν βασιλιάδες -όχι δεσπότες- και γρήγορα εξελίχθηκαν η μία μετά την άλλη σε ανεξάρτητες πολιτικές μονάδες με μικρό αριθμό ανθρώπων. «Η οικονομία και η γεωγραφία συνέβαλαν, αλλά και η πραγματική εξήγηση έγκειται στον χαρακτήρα του έλληνα», μας λέει ο H. D. F. Kitto («Οι Έλληνες», μεταφρ. Λάμψα, Αθήνα 1962, σ. 81 κ.ε.).

Έπειτα η λέξη «βάρβαρος» δεν είχε την σημερινή σημασία, δεν σήμαινε την περιφρόνηση. Ήταν μια ηχοποιημένη λέξη (από το μπαρ-μπαρ). Τους ονόμαζαν έτσι γιατί οι Έλληνες δεν μπορούσαν να τους καταλάβουν. Είναι, εξάλλου, γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες πήραν πολλά από την Ασία και την Ανατολή, αλλά τα αναχώνεψαν με το φιλοσοφικό, φιλέρευνο πνεύμα τους. Είναι γνωστές οι φιλικές επισκέψεις των Ελλήνων, του Θαλή στην Αίγυπτο, του Ηρόδοτου στη χώρα των Περσών, κ.ά., των οποίων τον πολιτισμό εκτιμούσαν, αλλά οι ίδιοι οι Έλληνες είχαν έναν πολιτισμό που ανέδειξε τον άνθρωπο, τις δυνατότητές του δηλαδή να πραγματοποιήσει τις πεποιθήσεις του, τον άνθρωπο που αποφάσισε να ρωτήσει για τα πάντα, να ρωτήσει για το σύμπαν.

Οι αποικίες, πάλι, των αρχαίων Ελλήνων στις ακτές της Μεσογείου δεν έχουν καμιά σχέση με την αποικιοκρατία των ευρωπαίων των Νεωτέρων Χρόνων. Δεν ήταν βιομηχανικά και εμπορικά κέντρα εκμετάλλευσης. Η λ. αποικία σήμαινε απλά «μακριά από το σπίτι». Οι δεσμοί της με την μητρόπολη ήταν καθαρά θρησκευτικοί και συναισθηματικοί. Στο δημόσιο κέντρο της πόλης, έκαιγε το ιερό «π?ρ», το οποίο είχε μεταφερθεί από την μητρόπολη. «Οι αποικίες εκείνες μετέφεραν την ελληνική επιρροή σε κάθε μέρος της Μεσογείου, ενώ δεν ήταν ποτέ δημιουργία μιας ελληνικής αυτοκρατορίας». Το ελληνικό πνεύμα δεν ήταν αυτοκρατορικό στους κλασικούς χρόνους, όπως θα γίνει στη συνέχεια, μετά τα εφήμερα βασίλεια των διαδόχων του Μεγαλέξανδρου, στην αρχαία Ρώμη και ύστερα στον Μεσαίωνα.

Όσο, τέλος, για την ύπαρξη δουλείας στην αρχαία Ελλάδα, κανείς δεν το αρνείται. Κάποιοι υποστήριξαν ότι η αρχαία ελληνική δημοκρατία βασίστηκε στη δουλεία, ότι δηλαδή η δουλεία «είναι η αναγκαία και ικανή προϋπόθεση της δημοκρατίας. Ο ισχυρισμός αυτός, από ιστορική άποψη, είναι λάθος, αλλά, από λογική απλώς άποψη, η ιδέα ότι μπορεί να αποτελεί «αιτία» της δημοκρατίας είναι παράλογη, διότι αυτή η αιτία (η δουλεία) θα έπρεπε να λειτουργήσει σε όλες τις περιπτώσεις και γνωρίζουμε ότι αυτό δεν συνέβη, υπογραμμίζει ο Κορνήλιος Καστοριάδης (Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα, τ. Β΄, έκδ. Κριτική 2008, σ. 65 κ.ε.). Ξέρουμε όλοι π.χ. ότι στην Αθήνα τα όρια ανάμεσα στον δούλο και τον ελεύθερο, τον ξένο και τον ντόπιο, ήταν αυστηρά. Αλλά ξέρουμε επίσης πως δεν ήταν ασυνήθιστη η πραγματική φιλία στον δούλο και στον ιδιοκτήτη και ότι πολλοί δούλοι ήταν πολύ καθωσπρέπει άνθρωποι (Kitto). Εκτός εξαιρέσεων, δεν το είχε σε τίποτε ο ιδιοκτήτης γης ή βιοτεχνίας να εργάζεται δίπλα στο δούλο. Η δουλεία ήταν κάτι το φυσικό, ή έστω ήταν ένα ατύχημα. Βέβαια υπήρχαν και τα μεταλλεία του Λαυρίου, όπου εργάζονταν δούλοι με βαριά κοινωνικά αδικήματα.

Δημήτρης Γ. Κατσαφάνας