«Αιδώς και Εντροπή: «Διαβάζοντας» την αλληγορία του σπηλαίου, Πλάτωνος Πολιτεία ή Περί δικαίου» από την Ειρήνη Μπόμπολη

Η περιγραφή που κάνει ο οραματιστής αλλά και ρεαλιστής  φιλόσοφος είναι γλαφυρή και δηλώνει ο ίδιος ότι θα μιλήσει για κατάσταση  παιδείας και απαιδευσίας μέσω της απεικόνισης. Πολλές προσεγγίσεις έχουν γραφεί πάνω στην αλληγορία του σπηλαίου, επικεντρωμένες όλες στην ανελευθερία των δεσμωτών και στην αδυναμία τους να έχουν κυκλική όραση, δηλαδή περιαγωγή. Θα σταθούμε σε λίγα σημεία του μύθου. Το ένα από αυτά είναι η αδυναμία των δεσμωτών να αντιληφθούν την παρουσία άλλων. Τι συμβαίνει; Ποιες αντίρροπες δυνάμεις είναι αυτές που τους καθιστούν ανίκανους σε μια τέτοια αντίληψη; Οι αλυσίδες που έχουν ακινητοποιήσει τον αυχένα, άρα και την όραση-αντίληψη, είναι η άγνοια, ο εγωισμός, ο ατομισμός και ένας ολετήρας ναρκισσισμός που τους κρατάει αγκυλωμένους στην ίδια θέση, δεμένους από τον ίδιο τους τον εαυτό. Είναι παντελώς αδύνατο να συνειδητοποιήσουν ότι και ο διπλανός τους είναι ένα πλάσμα, σαν και αυτούς. Μαζί με αυτά μπορούμε να φανταστούμε πλήθος ανελεύθερων συνθηκών που τους έχουν καταστήσει νοητικά ανάπηρους και μαζί δειλούς. Γεννάται το ερώτημα, αν οι δεσμώτες του Πλάτωνα είναι τόσο αδρανείς από παντελή άγνοια ή από ατολμία, από δειλία, από βόλεμα. «Η πλάνη δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι ανανδρία» θα πει ο Νίτσε.

Ας μεταφέρουμε αυτή την εικόνα στο σήμερα. Στη θέση των δεσμωτών, εμείς. Ο καθένας κοιτάζει μέσα σε μια οθόνη υπολογιστή. Εκεί συνομιλεί με γνωστούς, «φίλους», συνεργάτες. Από εκεί διεκπεραιώνει όλες τις υποθέσεις του. Εκεί αναρτά την επίπλαστη και εικονική ταυτότητά του. Όλη του η ζωή είναι μέσα σε και από αυτή την οθόνη. Ακόμα και με τους διπλανούς του μιλάει μέσω του υπολογιστή. Όπως οι δεσμώτες του Πλάτωνα, ζούμε και εμείς στην απόλυτη πλάνη. Η φωτιά που καίει πίσω μας, δηλαδή η τεχνητή γνώση που έχουμε συνηθίσει και θεοποιήσει, διαστρεβλώνει την πραγματικότητα. Μας εξαπατά. Δεν βλέπουμε την ουσία της ύπαρξής μας, αλλά απεικάσματα, είδωλα, σκιές. Η τρέχουσα κοσμοαντίληψη γύρω από τον σκοπό της ύπαρξής μας είναι τελείως λάθος. Χάσαμε τον δρόμο και τον προσανατολισμό μας. Αντί να κοιτάξουμε προς τα πάνω στην αναπεπταμένη έξοδο από το σπήλαιο και να αποζητήσουμε ελευθερία μέσω της πραγματικής γνώσης, μένουμε σκλάβοι σκιών στον απέναντι τοίχο μας.

Το δεύτερο σημείο που είναι σημαντικό, είναι το γεγονός, η αιτία που αφυπνίζει τον πρώτο δεσμώτη. Είναι μια χρόνια καλλιέργεια του πνεύματος που κάποια στιγμή φτάνει στην ωρίμανση; Δε φαίνεται να συμβαίνει μόνο αυτό. Το γεγονός που έκοψε τις αλυσίδες αναγκαστικά του πρώτου δεσμώτη πρέπει να είναι βίαιο, ακαριαίο (ξαπινιαίως), ο οποίος  στη συνέχεια πήρε τον ανηφορικό και επίπονο δρόμο να βγει στο φως. Η αφύπνιση του όντος που λέγεται άνθρωπος πολλές φορές εξαρτάται από εξωτερικές αντίξοες συνθήκες, βίαιες, αναγκαστικές, τόσο πιεστικές που τον ωθούν να ξεπεράσει φόβο και δειλίες. Είναι τα οριακά σημεία που βρισκόμαστε πολλές φορές και οι αποφάσεις που καλούμαστε να λάβουμε είτε το θέλουμε, είτε όχι. Όπως λέει και ο εθνικός μας ποιητής «σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή...». Αυτή η κόψη τους σπαθιού γεννάει τους ήρωες αλλά γεννάει και τους κιοτήδες. Θα μπορούσε ένας θανατηφόρος ιός να αφυπνίσει το ανθρώπινο γένος; Πόσους θα μπορούσε να προβληματίσει γόνιμα, και για πόσο; Όσοι θα διαφύγουν τον κίνδυνο θα γίνουν πιο ευαίσθητοι ή πιο ανάλγητοι, έτοιμοι μελλοντικά για μια βάναυση καταστροφή, υπερτιμώντας τις «άτρωτες» δυνάμεις τους;

Ο Πλάτωνας επιμένει ξεκάθαρα πως η θέαση του Αγαθού απαιτεί περιαγωγή, καθολική και κυκλική θέαση του κόσμου και της παιδείας. Πρέπει όλη η ψυχή μας να στραφεί προς τον ήλιο (ούτω συν όλη τη ψυχή εκ του γιγνομένου περιακτέον είναι) ανοιχτή και απροκατάληπτη. Το να κοιτάζουμε μόνο από τη δική μας οπτική γωνία, οδηγεί στη μονομέρεια και στην ανατροφοδότηση του εγωισμού. Ο απελευθερωμένος δεσμώτης, αφού κατακτήσει τη μακάρια γνώση μετά την ανηφορική πορεία του στο φως, ίσως θελήσει να βοηθήσει και τους υπόλοιπους. Να τους απελευθερώσει. Δε θα σταθούμε τόσο στο τι πρέπει, αλλά στο αν θα τα καταφέρει. Το πιο πιθανό είναι να βρει τραγικό θάνατο. Να τον απαξιώσουν, να τον λοιδορήσουν και να τον σκοτώσουν. Αν σκεφτούμε τι συμβαίνει σήμερα  και πως αντιδρά το πλήθος σε κάποιον που θέλει να σκέφτεται αλλιώς, θα απαντήσουμε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο: Το βόλεμα, ο εφησυχασμός, η «κανονικότητα», η δειλία, ο φόβος, η ανικανότητα, η υπακοή στους επιτήδειους πατερναλιστές που δεν σταματούν να πηγαινοέρχονται πίσω μας, κουβαλώντας «προσωπεία των προσωπείων»  είναι τα έτοιμα καρφιά για τη σταύρωση του κάθε διαφορετικού.

Τελικά το σκοτάδι του σπηλαίου (υπόστεγον άντρον) είναι τόσο ζοφερό που δεν αφήνει να ανθίσει κανένα ίχνος ζωής; Είναι το σπήλαιο καταδίκη της ανθρώπινης νόησης; Μήπως εκεί μέσα την ώρα που πεθαίνει μια ιδέα, μια άλλη γεννιέται; Μήπως είναι ο μυστικός τόπος ζωής και θανάτου, καλού και κακού, αλήθειας και πλάνης; Μήπως είναι τελικά το σπήλαιο ένας διθύραμβος (δυο θύρες), όπου η άγνοια δίνει τόπο και σπόρο στη γνώση, ακόμα και βιαίως; Τα μεγάλα σκοτάδια της ζωής πατούν ακριβώς πάνω στο φως. Χρειάζεται απλά ένα ακαριαίο και ακραίο συνάμα γεγονός για να ανοίξει η απαραίτητη φωτεινή ραγισματιά. Ο άνθρωπος οφείλει να βγει από τον νάρθηκα της ανοησίας και του εγωισμού του και να σπάσει τις αλυσίδες της απομόνωσής του. Αντικρίζοντας τον άλλο άνθρωπο θα κάνει ένα βήμα πίσω ταραγμένος. Θα  συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι μόνος. Θα αισθανθεί αιδώ, φόβο, σεβασμό και ενοχή που με την παρουσία του θέτει φραγμούς στην ύπαρξη του άλλου. Θα στραφεί μέσα του (εντροπή) και τότε θα νιώσει τις αλυσίδες να καταρρέουν, χωρίς να χρειάζεται μια οδυνηρή συμφορά για να το καταλάβει.

Το σπήλαιο του Πλάτωνα δεν είναι μια αλλόκοτη εικόνα. Είμαστε εμείς.

Άτοπον, έφη, λέγεις εικόνα και δεσμώτας ατόπους. Ομοίους ημίν, ην δ’ εγώ

Ειρήνη Μπόμπολη, Φιλόλογος

Αναδημοσίευση από τη σελίδα epimithio.gr (επιμύθιο)