«Μιλώντας για το Πένθος και την Απώλεια» από την Κωνσταντίνα Μπασκουρέλου

Αντιμέτωποι με το αναπόφευκτο

Ως απώλεια ορίζεται αυτό που βιώνω όταν δεν μπορώ να έχω πια κοντά μου κάποιον ή κάτι που είναι σημαντικό για εμένα. Μπορεί να αναφέρεται τόσο σε έμψυχα αλλά και σε άψυχα αντικείμενα: στο χαμό κάποιου αγαπημένου προσώπου (πχ. λόγω θανάτου ή χωρισμού), στην απώλεια μιας δουλειάς, χρημάτων, ενός υποστηρικτικού πλαισίου, ή ακόμα και της ρουτίνας και του τρόπου ζωής μου. Απώλεια μπορεί να είναι και μια ασθένεια, καθώς συνιστά απώλεια της υγείας μου.

Ως πένθος θα μπορούσαμε να ορίσουμε την απόκρισή μας στην απώλεια και την προσπάθειά μας να την διαχειριστούμε και να την αφομοιώσουμε. Όπως σημειώνει ο Χόρχε Μπουκάι, «το πένθος είναι μια επώδυνη, φυσιολογική διαδικασία της επεξεργασίας μιας απώλειας, που αποσκοπεί στην προσαρμογή και την εναρμόνιση της εσωτερικής με την εξωτερική μας κατάσταση απέναντι σε μια νέα πραγματικότητα».

Ο κάθε άνθρωπος έχει τον δικό του τρόπο να βιώνει και να εκφράζει το πένθος του, ωστόσο κάποια κοινές συναισθηματικές αποκρίσεις είναι η λύπη, η θλίψη και η ψυχική οδύνη. Οι προεκτάσεις του πένθους στη ζωή ενός ατόμου μπορεί να είναι ψυχολογικές, σωματικές, πνευματικές, επαγγελματικές ή και κοινωνικές. Οι εκδηλώσεις του μπορεί να ποικίλουν από σωματικό πόνο, μούδιασμα, ταχυπαλμία, αίσθημα απόγνωσης και ματαιότητας, έως μια έντονη διάθεση κλεισίματος στον εαυτό και απόσυρσης από κοινωνικές συναναστροφές. Αν ένα πένθος δεν λάβει την απαιτούσα σημασία στη ζωή του ατόμου και παραμείνει ανεπεξέργαστο μπορεί να προκαλέσει πιο μόνιμες συνέπειες, όπως κατάθλιψη, άγχος, σωματικές διαταραχές και ασθένειες, συχνά ατυχήματα, χρήση ουσιών κ.α.

Διαδικασία και στάδια του πένθους

Ο περίγυρός μας και οι άνθρωποι που μας νοιάζονται μπορεί να εκδηλώνουν το ενδιαφέρον τους με ουσιαστικούς τρόπους, αλλά και με λιγότερο χρήσιμες προτροπές όπως «ξεπέρασέ το», «μη στεναχωριέσαι» κλπ. Αυτό είναι πιθανό να συμβαίνει επειδή ενδεχομένως να μην ξέρουν πώς να μας συμπαρασταθούν συναισθηματικά ή να δυσκολεύονται και οι ίδιοι να διαχειριστούν την απώλεια και τα δύσκολα συναισθήματα που την ακολουθούν.

Είναι πολύ σημαντικό να μην μπλοκάρουμε τη διαδικασία του πένθους και της υγιούς έκφρασης των συναισθημάτων μας. Αντίστοιχα, κρίνεται πολύ βοηθητικό να είμαστε σε θέση να ζητήσουμε στήριξη από ανθρώπους που μπορούν ή που είναι εκπαιδευμένοι να μας την παρέχουν. Συχνά η διαχείριση του πένθους είναι μια επίπονη και απαιτητική διαδικασία κατά την οποία μπορεί να μας ωφελήσει η επίσκεψη σ’ έναν ειδικό.

Ο πόνος και το πένθος, οι μνήμες που μας κατακλύζουν και οι επίμονες σκέψεις γι’ αυτόν ή αυτό που χάθηκε είναι σημάδια ότι ο οργανισμός μας προσπαθεί να αφομοιώσει μια δύσκολη εμπειρία και ότι έχει ακόμα την ανάγκη να επιστρατεύει μεγάλο μέρος της ενέργειάς του εκεί.

Τα στάδια του πένθους

Η Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ-Ρος, Ελβετή συγγραφέας και ψυχίατρος, διάσημη για τη δουλειά της με το πένθος, διακρίνει πέντε κοινά στάδια από τα οποία περνούν όσοι πενθούν:

• Άρνηση

Ο συγκεκριμένος μηχανισμός άμυνας «επιστρατεύεται» προκειμένου το άτομο αρχικά να προστατευτεί από το αναπάντεχο της είδησης και να απαλύνει τα έντονα συναισθήματα. Χαρακτηρίζεται κυρίως από μια κατάσταση σοκ, αμφισβήτησης του γεγονότος ή σύγχυσης.

• Θυμός

Ο πόνος και το αρχικό σοκ μετατρέπονται σε θυμό και επιθετικότητα, καθώς το άτομο προσπαθεί να βρει τον υπαίτιο και να αποδώσει ευθύνες για την απώλεια – μερικές φορές ακόμα και στον ίδιο του τον εαυτό, βιώνοντας ενοχές. Κυριαρχούν αναπάντητα ερωτήματα όπως «γιατί σ’ εμένα;» ή «γιατί τώρα;» και μπορεί να εκδηλώνονται συναισθηματικές εκρήξεις, σε μια προσπάθεια αποφόρτισης της έντασης.

• Διαπραγμάτευση

Κατά το μεταβατικό αυτό στάδιο, το άτομο αρχίζει να συνειδητοποιεί την απώλεια ή το θάνατο και να τα επεξεργάζεται περισσότερο εγκεφαλικά παρά συναισθηματικά. Στρέφει την προσοχή του προς τον εαυτό (πχ. μέσω της στροφής σ’ έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής ή προς την πνευματικότητα) καθώς φαίνεται να προσπαθεί να κερδίσει χρόνο και να ανασυνταχθεί απέναντι στη συνειδητοποίηση του μη αναστρέψιμου της όλης κατάστασης.

• Κατάθλιψη

Η μορφή αυτή κατάθλιψης θεωρείται απόλυτα φυσιολογική και αποτελεί συνήθως το πλέον επώδυνο αλλά αναγκαίο στάδιο της διαδικασίας. Η συνειδητοποίηση της απώλειας ή του θανάτου είναι πλέον γεγονός, τόσο σε γνωσιακό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο. Το άτομο μπορεί να βιώνει έντονα συναισθήματα θλίψης, μελαγχολίας ή απελπισίας και να έχει τη διάθεση να αποσυρθεί στον εαυτό του.

• Αποδοχή

Πορευόμενος προς την ολοκλήρωση του κύκλου του πένθους, ο άνθρωπος σιγά σιγά αποδέχεται τη νέα πραγματικότητα και μαθαίνει να ζει χωρίς αυτόν ή αυτό που χάθηκε. Πρόκειται ουσιαστικά για τη σταδιακή αναδιοργάνωση του ατόμου και της ζωής του και τη συμφιλίωση με την απώλεια. Η θλίψη κι ο πόνος είναι πιθανόν να παραμένουν, ωστόσο πλέον τους συντροφεύει ένα είδος γαλήνης και ψυχικής ηρεμίας.

Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι τα στάδια αυτά δεν έχουν την ίδια διάρκεια για όλους και δεν εξελίσσονται αυστηρά με την ίδια σειρά. Ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του διαδικασία και μπορεί να επανέρχεται σε κάποια από αυτά για να διαχειριστεί ό,τι παρέμεινε ανοιχτό.

Το πένθος θεωρείται ότι έχει ολοκληρωθεί όταν μπορούμε να σκεφτούμε αυτό που χάθηκε χωρίς να βιώνουμε πόνο, ή έστω όταν έχουμε μάθει να ζούμε, να είμαστε λειτουργικοί και παρόντες στις ζωές μας, συνυπάρχοντας με τον πόνο αυτό.

Οδεύοντας προς την αποδοχή..

Όπως λέει ο Σίγκμουντ Φρόιντ, η επεξεργασία του πένθους είναι δουλειά, και μάλιστα συχνά επίπονη και κοπιαστική: χρειάζεται δουλειά για αποδεχτώ τη νέα πραγματικότητα. Επεξεργάζομαι το πένθος σημαίνει πως έρχομαι σε επαφή με το κενό που άφησε η απώλεια αυτού που έφυγε, και σιγά σιγά ξεπερνώ τον πόνο που συνεπάγεται η απουσία του.

«Αποδέχομαι την απώλεια» δεν σημαίνει «ξεχνώ», αλλά μαθαίνω να ζω με γαλήνη και αξιοπρέπεια και να προχωρώ μπροστά, κρατώντας αν θέλω μια θέση στην καρδιά και το νου μου γι’ αυτό που χάθηκε.

Σ’ αυτή την απαιτητική διαδρομή, είναι πολύ σημαντικό να δώσουμε στον εαυτό μας την άδεια να πενθήσει, να πάρουμε το χρόνο μας, και να καλλιεργήσουμε χώρο για τα δυσάρεστα συναισθήματα και την έκφρασή τους. Αντίστοιχα, κατά το διάστημα αυτό που τείνει να δοκιμάζει τις ανθρώπινες αντοχές, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό να ενισχύσουμε όσο μπορούμε την αυτοφροντίδα, την υπομονή και τη συμπόνια προς τον εαυτό μας, και βεβαίως να αναζητήσουμε τη στήριξη που χρειαζόμαστε.

Βιβλιογραφία

• Κιούμπλερ-Ρος, Ελίζαμπεθ. (1969). Πλησιάζοντας τον θάνατο: Τα πέντε στάδια του πένθους. Εκδόσεις Ίκαρος.
• Μπουκάι, Χόρχε. (2001). Ο δρόμος των δακρύων, Φύλλα πορείας ΙΙΙ. Εκδόσεις Opera.
• Φρόυντ, Σίγκμουντ. (1917). Πένθος και μελαγχολία. Εκδόσεις Principia.

Συγγραφέας: Κωνσταντίνα Μπασκουρέλου

Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια

MA. Κλινικής - Συμβουλευτικής Ψυχολογίας

www.therapyspot.gr