«Τελικά το νόημα της ζωής το σώζει το ηθικό ανάστημα του ανθρώπου», από τον Δημήτρη Γ. Κατσαφάνα

Είναι αυτός που πριν πέντε χρόνια, νεαρός στα 1823 έγραψε τον Εθνικό μας Ύμνο στην Ελευθερία. Οι δύο πρώτες στροφές του παρουσιάζουν τον Αγωνιστή του ’21 να ξεχειλίζει από χαρά στο αντίκρυσμα της Ελευθερίας, αλλά και την υπερηφάνεια του Έλληνα για την Ιστορία του.

Οι αφορισμοί, η ηθική του αγανάκτηση κατά του κόσμου, στην πιο πάνω στροφή, δεν είναι εγκεφαλικοί. Η «ωραία κόρη», η Ζακυνθηνοπούλα Μαρία Παπαγεωργοπούλου, 24 χρονών, ήταν η ιδανική αγάπη του ποιητή. Είχε μια ψυχική έλξη. Την είχε ιδεί να μεγαλώνει από μικρή στο πατρικό της σπίτι. Είχε μια ηθική ωραιότητα. Κάποιος ζωγράφος, ξένος, συνδέθηκε μαζί της, αλλά την εγκατέλειψε. Η κόρη για να αποφύγει την καταλαλιά του κόσμου, την ατίμωση της συκοφαντίας, πήρε δηλητήριο. Η ιατρική εξέταση, που διατάχτηκε από τις αρχές, έδειξε την παρθενική της αθωότητα. Ο ποιητής έκλαψε πικρά, γι’ αυτό και η ηθική αγανάκτησή του βγαίνει από τα βαθύτερα στρώματα της ψυχής του.

Ο κόσμος είναι αυτός που ήταν πάντα. Οι αρχέγονες εμπειρίες της ανθρωπότητας επαναλαμβάνονται μέσα στους αιώνες, παρά την όποια «πρόοδο». Η φύση είναι, βέβαια, σκοτεινή και αδιαπέραστη. Αλλά δεν είναι πονηρή, δεν είναι δόλια. Ο άνθρωπος είναι πονηρός. Η ιστορία της ανθρωπότητας -και φυσικά η ελληνική- είναι μια σειρά από απίθανες περιπέτειες. Ναί, η Ιστορία είναι γεμάτη πόνο. Με το διάφανο πέπλο της γοητείας και της ευγένειας είναι συνήθως σκεπασμένη η κατάρα της χειρότερης κοινωνικής και ηθικής ανομίας. Το υπερτροφικό Εγώ, ο ατομισμός εκτρέφει όλα τα πάθη. Ο φθονερός φθονεί ό,τι αδυνατεί ο ίδιος να κάμει ή για όσα ο άλλος έχει. Ο φθόνος, η ρίζα των κακών, το φυτώριο των ανουσιουργημάτων. Ο καθένας μας, σε προσωπικό επίπεδο, έχει οδυνηρές ίσως εμπειρίες. Εργάζεσαι τίμια, έχεις μια θέση στην κοινωνία, ωφελείς την κοινωνία. Μη περιμένεις από όλους τιμές. Και το χειρότερο, μη περιμένεις συγχώρεση γι’ αυτό που είσαι. Οι φθονεροί σε κρατούν χαμηλά, σε μετρούν με τον δικό τους πήχη. Τρέχεις στο στάδιό σου; Απαιτούν να βλέπεις και τα χαλίκια ακόμη. Οπουδήποτε και αν κρυφτείς, τα βέλη του φθόνου και της συκοφαντίας θα σε βρουν. Προς τί να αναφέρουμε παραδείγματα; Θα μας επιτραπεί, ωστόσο, να αναφέρουμε ένα, περίπτωση πολύ χαρακτηριστική.

Πολυόμματο θηρίο είναι η συκοφαντία και ο φθόνος. Έτσι τη ζωγράφισε ο Απελλής, ο ζωγράφος της αρχαιότητας, ο οποίος έζησε τον 4ο π.Χ. αιώνα, στην περίοδο των μεγάλων μεταβολών, εποχή που τα αισθήματα στην τέχνη γίνονται τρυφερότερα.

Συκοφαντήθηκε, λοιπόν, ο Απελλής στον Πτολεμαίο, τον βασιλιά της Αιγύπτου. Ο ζωγράφος ένοιωσε βαθιά τα φαρμακερά βέλη της συκοφαντίας. Και ανύψωσε τον πόνο του, με την τέχνη, σε μορφή. Τον πόνο του τον έκαμε ομορφιά και αλήθεια. Μας έδωσε μια πολυπρόσωπη ζωγραφική επιφάνεια. Έτσι ανυψώθηκε πάνω από το προσωπικό, από το υποκειμενικό, στην περιοχή δηλαδή της πνευματικής ελευθερίας. Η πολυπρόσωπη αυτή εικόνα της Συκοφαντίας είναι μια αθάνατη αλήθεια. Ο Απελλής συνειδητοποίησε τη σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου. Και πόνεσε πολύ από τα φαρμακερά βέλη της συκοφαντίας. Απάντησε ως καλλιτέχνης, επιλέγοντας τον δικό του δρόμο, τον δικό του προορισμό. Υπάκουσε δηλαδή στον δικό του τον εσωτερικό-ηθικό νόμο. Τούτο είναι και το προνόμιο κάθε προσωπικότητας, μεγάλης ή μικρής, επώνυμης ή ανώνυμης. Υπάρχουν, βλέπετε, πάντοτε και τόσες άλλες προσωπικότητες, που κανένας δημόσιος προβολέας δεν τις πρόσεξε. Υπάρχει και η ταπεινοφροσύνη. Προσωπικότητα, δεν είσαι, αλλά γίνεσαι. Και γίνεσαι, όταν βάζεις έναν προορισμό στη ζωή σου, λίγο έστω ψηλότερα από το ατομικό εγώ σου. Είναι πάντα επίκαιρος ο λόγος του Γκαίτε: Η ύψιστη ευτυχία του ανθρώπου είναι μόνο η προσωπικότητα.

Μίλησε, λοιπόν, ο Απελλής από το πνεύμα και από την καρδιά του, απευθυνόμενος στο πνεύμα και στην καρδιά της ανθρωπότητας. Ζωγράφισε ευφυέστατα την εικόνα της Συκοφαντίας. Την περιστοιχίζουν όλα τα συγγενικά μ’ αυτήν πάθη. Έτσι, η Ευπιστία κάθεται σε θρόνο, με μεγάλα αυτιά Μίδα. Την περικυκλώνουν η Άγνοια και η Υποψία, η οποία δίνει το χέρι της προς τη Συκοφαντία, η οποία Συκοφαντία έρχεται κατακόκκινη και με το ένα χέρι τινάζει αναμμένο δαυλό, ενώ με το άλλο σέρνει κατά γης την Αθωότητα η οποία σηκώνει τα χέρια επικαλούμενη τον Ουρανό ως μάρτυρα. Μπροστά δε από την Συκοφαντία πορεύεται ο Φθόνος κάτωχρος, στον οποίο ρίχνει πλάγιο βλέμμα η Επιβουλή (η μηχανορραφία), μαζί με την Απάτη. Τέλος, μακριά μόνο φαινόταν να προβάλλει η Μετάνοια με μορφή γυναίκας με σχισμένα ρούχα, με δάκρυα στα μάτια και, απελπισμένη, να στρέφεται προς την Αλήθεια, η οποία πολύ αργά προβάλλει. Με την πολυπρόσωπη αυτή εικόνα, λοιπόν, απάντησε ο Απελλής, του οποίου αντάξιος είναι ο Σάντι Ραφαήλ της Ιταλικής Αναγέννησης.

Σάντρο Μποτιτσέλι, Η Συκοφαντία του Απελλή, π. 1495, Πινακοθήκη Ουφίτσι. Έργο βασισμένο σε περιγραφή έργου του Απελλή, όπως αυτή δίνεται από τον Λουκιανό. 

Η Ευπιστία συμπαραστέκεται στη Συκοφαντία. Είναι αδυναμία πνευματική. Δεν είναι η ορθή πίστη. Για τούτο πλεονάζουν συνήθως οι σπερμολόγοι και γίνεται το κακό. Ένα παράδειγμα ακόμη. Κάποτε συκοφαντήθηκε ο γιατρός του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Φίλιππος λεγόταν. Ο στρατηγός Παρμενίων συκοφάντησε το γιατρό στον Μεγαλέξανδρο, ότι ήταν πληρωμένος (ο γιατρός) από τον Δαρείο για να τον φαρμακώσει. Αυτά έγραφε ο Παρμενίων στον Αλέξανδρο. Ο Αλέξανδρος δεν ήταν εύπιστος, είχε εμπιστοσύνη στο γιατρό του. Και τί έκαμε; Με το ένα χέρι του έδινε την επιστολή του Παρμενίωνα στο γιατρό του και με το άλλο έπινε το φάρμακο, χωρίς φόβο. Πώς να μη θαυμάσεις την ευφυή, την έμπρακτη απάντηση, την ορθή πίστη του Μεγαλέξανδρου;

Συνήθως φθονούνται οι ομότεχνοι. Ο Ησίοδος (7ος αι. π.Χ.) φρόντισε να μας το υπογραμμίσει: «Κεραμεύς κεραμεί κοτέει και τέκτονι τέκτων και πτωχός πτωχώ και αοιδός αοιδώ κοτέει» (Ο Κεραμοποιός τον κεραμοποιό φθονεί και ο χτίστης τον χτίστη και ο φτωχός τον φτωχό και ο τραγουδιστής τον τραγουδιστή φθονεί).

Η ρίζα του κακού, του φυσικού και πνευματικού κακού, στον κόσμο, δεν εξηγείται εύκολα. Οι ρίζες του είναι μεταφυσικές. Αναρωτηθήκατε γιατί ο δαίμονας, το πνεύμα του κακού, ονομάστηκε διάβολος; Μα γιατί διέβαλε, συκοφάντησε στους πρωτοπλάστους τον ίδιο τον Δημιουργό και τους εξαπάτησε, λέγοντάς τους ότι αν γευθούν από το δέντρο της «Γνώσεως», το οποίο φυόταν στο μέσον του Παραδείσου, δεν θα αποθάνουν, «Ου θανάτω αποθανείσθε».

Κλείνοντας, θα δώσω τον λόγο στον Κ. Τσάτσο, γιατί είναι και μια ιδιαίτερη πνευματική απόλαυση: «Μα το πιο σπουδαίο, για να καταλάβεις τον έλληνα, είναι να σπουδάσεις τον τρόπο με τον οποίο εκδηλώνει τον φθόνο του, τον τρόπο που εφεύρε για να γκρεμίζει καλλίτερα. Είναι ένας τρόπος κομψός, γέννημα σοφιστικής ευστροφίας και διανοητικής δεξιοτεχνίας. Δεν του αρέσει η χοντροκομμένη δολοφονία στους διαδρόμους του Παλατίου, αλλά η λεπτοκαμωμένη συκοφαντία, ένα είδος αναίμακτου ηθικού φόνου…… Γιατί και τη συκοφαντία, αγαπητέ μου, την έχουν αναγάγει σε τέχνη αυτοί οι θαυμάσιοι, οι φιλότεχνοι έλληνες, οι πρώτοι δημιουργοί του καλού και του κακού λόγου…… (“Αφορισμοί και Διαλογισμοί”, Β΄ σειρά, Εκδ. “Εστία”, 1968, σσ. 243 κ.ε.).

Δημήτρης Γ. Κατσαφάνας