Στυλιανός Μιχ. Πετρέας, «Ήθη και έθιμα της Μάνης», Μια έκδοση του Λυκείου Ελληνίδων

Η ζωή του συγγραφέα θα μπορούσε να αποτελέσει έναυσμα για μια πολύπτυχη μυθιστορηματική βιογραφία. Γόνος εύπορης, παλιάς οικογένειας καπεταναίων, γεννήθηκε στην Καρδαμύλη. Ο πατέρας του στηρίζει την έφεσή του στα γράμματα και ο Στυλιανός ανταποκρίνεται στις προσδοκίες: Διδάκτωρ ήδη της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, συγγράφει τη μελέτη του για τα ήθη και τα έθιμα των Μανιατών στο Erlangen της Γερμανίας, («?ν ?ρλάγγη, τ? 10 Μαϊου, 1893»), όπου μετεκπαιδευόταν στο εκεί γνωστό πανεπιστήμιο. Πολύγλωσσος, πολυγραφότατος –ανάμεσα στα συγγράμματά του συμπεριλαμβάνονται και σχολικά βιβλία- αφοσιώθηκε στη διδασκαλία σε δημόσια σχολεία της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. 

Τις μυθιστορηματικές διαστάσεις της βιογραφίας του θα μπορούσαν να οριοθετήσουν τρία γεγονότα: Αυτός, ο τόσο μορφωμένος, ειδικά για την εποχή του, επιστήμονας δεν μπόρεσε να αρθρώσει λόγο ισάξιο των προσόντων του, των σπουδών και της εργατικότητάς του, γιατί ανέλαβε, υπακούοντας και στο μανιάτικο εθιμικό δίκαιο, να στηρίξει τα τέσσερα παιδιά του αδελφού του Κυριακούλη που πέθανε νέος. Παρόλα αυτά, όπως ελέχθη, το συγγραφικό του έργο υπήρξε πλούσιο, αλλά απ’ αυτό το μόνο που διασώθηκε είναι η μελέτη του για τα «Ήθη και Έθιμα της Μάνης», το οποίο τύχη αγαθή εναπόθεσε στα φιλόστοργα χέρια της εξ αγχιστείας εγγονής του. Η βιβλιοθήκη του Στυλιανού, των συγγραμμάτων του συμπεριλαμβανομένων, καταστράφηκε από κεραυνό που χτύπησε τον πύργο της οικογένειας στην Καρδαμύλη, αφήνοντάς τον χωρίς στέγη, με τα νερά ελεύθερα να αναλάβουν το έργο της καταστροφής των βιβλίων. Ο επίλογος της ζωής του συνθέτει την τρίτη σκηνή του δράματος: Ο Στυλιανός Μιχ. Πετρέας πεθαίνει την ώρα που δίδασκε, στον Κάμπο της Αβίας, κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1920. 

Εάν μας είναι σήμερα προσιτό το μοναδικό διασωθέν βιβλίο του Στυλιανού Πετρέα, αυτό εν πολλοίς οφείλεται στην Κατερίνα Δασκαλάκη, στην κρίση της οποίας το εμπιστεύθηκε η Έφη Πετρέα, όπως η ίδια αφηγείται στο εισαγωγικό της κείμενο με τίτλο «Ξεσκονίζοντας … ή πώς ένα παλαιό γραπτό αναδύεται απ’ τη λήθη». Είναι ευτύχημα που η Κατερίνα Δασκαλάκη, και ως Ειδική Γραμματεύς του Λυκείου των Ελληνίδων, ανέλαβε το βάρος του επιστημονικού έργου -τη μεταγλώττιση, τη μετάφραση και την επιμέλεια του βιβλίου-, ξεπερνώντας τους ενδοιασμούς και τις επιφυλάξεις της, και το Λύκειον Ελληνίδων το ενέταξε στο εκδοτικό του πρόγραμμα, στη σειρά των «Λαογραφικών Καταγραφών» (Αθήνα, 2020), σε μια ιδιαίτερα φροντισμένη έκδοση με την εικονογραφική φροντίδα της Τάνιας Βελίσκου, επιμελήτριας του Μουσείου Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας του Λυκείου των Ελληνίδων. 

Οι ενδοιασμοί της Κατερίνας Δασκαλάκη, απολύτως δικαιολογημένοι, σχετίζονται με το ερώτημα: «Αξίζει τον κόπο;»· αξίζει, δηλαδή, να εκδοθεί ένα ακόμη βιβλίο, εντός της πληθώρας τόσων, για τα ήθη και τα έθιμα της Μάνης; Οι δισταγμοί αποσοβήθηκαν, γιατί το βιβλίο ίσως να μην προσθέτει πολλές νέες γνώσεις, αλλά πρόκειται για την αγνή φωνή ενός τοτινού Μανιάτη που καταθέτει προσωπικές μαρτυρίες (σημ. 1). Μια φωνή που αξίζει να ακουσθεί και εξαιτίας των συνθηκών της ζωής του συγγραφέα, αλλά και για τη διττή ιδιαιτερότητα της γραφής. 

Καταρχήν η γλώσσα του πρωτοτύπου κειμένου είναι η καθαρεύουσα, καλύτερα η αρχαΐζουσα της εποχής. Η δυσκολία πρόσβασης, ειδικά του σημερινού νεαρού αναγνώστη, ώθησε την επιμελήτρια να μεταγλωττίσει το κείμενο και να εντάξει στη μεταγλώττιση, με το ανάλογο ύφος, μεταφρασμένα τα αποσπάσματα που περιλαμβάνει από τα γερμανικά και τα αρχαία ελληνικά, καθιστώντας το όχι απλώς προσπελάσιμο, αλλά ένα πολύ ευχάριστο ανάγνωσμα. Ένας περισσότερο επαρκής αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στο πρωτότυπο κείμενο που έχει αναπαραχθεί φωτογραφικά και παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου· του πρωτοτύπου προτάσσεται ενδεικτική βιβλιογραφία με σύντομες επεξηγήσεις. Ενώ η μεταγλώττιση ακολουθεί το βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα («Λίγα λόγια για τον συγγραφέα και τη γενιά του»), για το οποίο η επιμελήτρια βασίστηκε στις πληροφορίες μελών της οικογενείας του· και το δικό της διεισδυτικό κείμενο («Μια σύντομη διευκρίνιση») για την αξία και του βιβλίου και της συγκεκριμένης έκδοσής του. 

Η μία, λοιπόν, ιδιαιτερότητα είναι αυτή της γλώσσας· και η δεύτερη η αγάπη –«ερωτική εξομολόγηση», τη χαρακτηρίζει η Κατερίνα Δασκαλάκη– που καθοδηγεί την πέννα του Στυλιανού Πετρέα. Όπως αναφέρθηκε, πρόκειται για έναν επιστήμονα, διδάκτορα, με μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία, με πρόσβαση, επομένως, στη γερμανική βιβλιογραφία, αλλά και στη γαλλική και την ιταλική και φυσικά στη λατινική και την αρχαία ελληνική. Η αγάπη του για τη Μάνη (που έως σήμερα χαρακτηρίζει τους Μανιάτες), χωρίς να παρακάμπτει την επιστημοσύνη του, αναζητεί εκείνους τους συγγραφείς που θα τεκμηριώνουν την πεποίθησή του ότι οι Μανιάτες είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων Σπαρτιατών («οι νυν Μανιάται εισίν οι αμιγέστεροι των αρχαίων Σπαρτιατών») και κληρονόμοι των αρετών τους. Επιστρατεύει το πλούσιο οπλοστάσιό του, της γλωσσομάθειας και της γνώσης, προκειμένου να ενισχύσει τα συμπεράσματά του, τα οποία θεμελιώνει στη σύγκριση ανάμεσα στον αρχαιοελληνικό και μανιάτικο πολιτισμό. 

Ήδη στον «Πρόλογό» του ο συγγραφέας δηλώνει ευθαρσώς: «Τα περί Μανιατών ούν και της τούτων χώρας εν συγκρίσει προς τα παρ? αρχαίοις, ως οίόν τε επιμελώς συλλέξας, την μικράν την δε πραγματείαν συνέταξα, εν η δήλον γίνεται ότι και περ πλείστας και ποικίλας η ελληνική γη εν τω ωκεανώ των αιώνων μεταβολάς υπέστη ήκιστα αύται επί της του Μανιάτου φύσεως επέδρασαν, εσαεί τούτου τα των προγόνων ήθη και έθιμα αναλλοίωτα διαφυλαξαμένου».

Και στη μεταγλώττιση της Κατερίνας Δασκαλάκη: «Έτσι, λοιπόν, έχοντας συλλέξει με επιμέλεια τα σχετικά με τους Μανιάτες και τη χώρα τους, σε σύγκριση με όσα ίσχυσαν στους αρχαίους, συνέταξα αυτή τη μικρή πραγματεία, στην οποία γίνεται φανερό ότι, παρά το γεγονός ότι η ελληνική γη υπέστη στον ωκεανό των αιώνων πολλές και ποικίλες μεταβολές, αυτές ελάχιστα επέδρασαν στη φύση του Μανιάτη, ο οποίος διαφύλαξε εσαεί αναλλοίωτα τα ήθη και τα έθιμα των προγόνων του» (σημ. 2). 

Διαπίστωση που επιβεβαιώνουν οι στίχοι Μανιάτη ποιητή του 18ου αιώνα, τους οποίους επικαλείται ο συγγραφέας:

«Για τούτο χώρας έκτισαν στα όρη και χωρία / Και ζουν έως την σήμερον με την ελευθερίαν».

Γεωργία Κακούρου Χρόνη, archaiologia.gr

Σημειώσεις

1. Να υπενθυμίσουμε τη σημασία που έχουν ακόμη και οι προφορικές αφηγήσεις που αφορούν στους ανθρώπους και στους τόπους τους. Εδώ και δυο χρόνια περίπου πολλές απ’ αυτές καταγράφονται με το εγχείρημα «Istorima», το οποίο έχει την ιδρυτική και χορηγική υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, υπό την έμπνευση και καθοδήγηση της Katherine Fleming και της Σοφίας Παπαϊωάννου και τη σύμπραξη του Simon Fraser University του Καναδά.
2. Ως δείγμα γραφής του Στυλιανού Μιχ. Πετρέα παρατίθεται το μικρό αυτό απόσπασμα από το πρωτότυπο κείμενο, αλλά και η μεταγλώττισή του, ενδεικτικά, για τις δικές της αρετές.