«Αδελφοί, Μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη», από τον Ιωάννη Μητράκο

«Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί

Όπου και να θολώνει ο νους σας

Μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό

Και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη»

(ΤΑ ΠΑΘΗ, Ανάγνωσμα 4ο. Το οικόπεδο με τις τσουκνίδες, ΙΑ΄)

Το φετινό Πάσχα θα εορταστεί από τους Έλληνες υπό πολύ ιδιάζουσες και πρωτοφανείς συνθήκες, καθώς θα είναι απαγορευμένη η συμμετοχή των πιστών στις ιερές ακολουθίες της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδας, αλλά και την κυριώνυμο ημέρα της Λαμπρής θα είναι απαγορευμένη η ομαδική συμμετοχή στα παραδοσιακά πασχαλινά γλέντια.

Μέσα σ’ αυτή τη ζοφερή ατμόσφαιρα της πανδημίας αναζητήσαμε αγκυροβόλιο ελπίδας κι αισιοδοξίας στον Άγιο των Ελληνικών Γραμμάτων, στο μεγάλο Σκιαθίτη συγγραφέα Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Ψάχνοντας στα «Μελετήματα και Άρθρα» που κατέλειπε ο κυρ Αλέξανδρος, βρήκαμε ένα κείμενό του με τον τίτλο «Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις τα χωρία», το οποίο σε συνδυασμό με την αναφορά του Γεωργίου Βαλέτα στην εκτενή και λεπτομερή βιογραφία, που συνοδεύει την έκδοση των «Απάντων» του Παπαδιαμάντη  (Εκδόσεις Χρ. Γιοβάνη, Αθήνα), η οποία φέρει την επικεφαλίδα «Λαμπριάτικος αναχωρητής», μας δίνει πολύ ενδιαφέρουσες κι εν πολλοίς άγνωστες πληροφορίες για τη ζωή του στην  ευρύτερη περιοχή της πρωτευούσης και μάλιστα κατά τις Άγιες ημέρες του Πάσχα.

Είναι γνωστή η μεγάλη αγάπη του Παπαδιαμάντη για το νησί του τη Σκιάθο. Το έργο του, άλλωστε, είναι γεμάτο από περιγραφές του τόπου, των κατοίκων, των ηθών και εθίμων, των εορτών και των πανηγύρεων. Η πενία του, όμως, δεν του επέτρεπε να μεταβαίνει συχνά στη Σκιάθο και γι’ αυτό αναζητούσε τρόπους για να κατορθώσει να βιώσει, τέτοιες χρονιάρες μέρες, σκηνές και συναισθήματα ανάλογα με αυτά στη γενέτειρά του. Κατάκοπος από την καθημερινή πνευματική εργασία για να εξασφαλίσει τον επιούσιο, κατάφερνε να πάρει μια μικρή άδεια 2-3 ημερών και μετέβαινε για να εορτάσει το Πάσχα στο αγρόκτημα  «του φίλου και συμποτικού αδελφού του» Ιωάννη Θεοφιλάτου στο Χαρβάτι της Αττικής.

Το Χαρβάτι (σημερινή Παλλήνη) ήταν ένας μικρός αρβανίτικος οικισμός 15 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από το κέντρο της Αθήνας, χτισμένο ανάμεσα στους πρόποδες του Πεντελικού όρους  και του Υμηττού. Εκεί είχε αγοράσει ένα τεράστιο αγρόκτημα με έκταση 60.000 στρεμμάτων, ο εφοπλιστής Ιωάννης Θεοφιλάτος, καταβάλλοντας 226.000 δραχμές (3 Μαΐου 1874), προκειμένου να δημιουργήσει αμπελοφυτεία και εργοστάσιο κονιακοποιΐας. Αυτό το αγρόκτημα έγινε η αφορμή της άγνωστης φιλίας του ιδιοκτήτη με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.

Η γνωριμία του πλούσιου εφοπλιστή και κτηματία με τον φτωχό συγγραφέα πραγματοποιήθηκε μέσω ενός κοινού τους φίλου του Γιάννη Μανάφτη, ο οποίος κάθε βράδυ συντρόφευε τον Παπαδιαμάντη στην ταβέρνα του Καχριμάνη στη συνοικία του Ψυρρή. Ο Θεοφιλάτος ήταν φανατικός αναγνώστης του Παπαδιαμάντη και φλεγόταν από την επιθυμία να τον συναντήσει και να του εκφράσει το θαυμασμό του.   

Η συνάντησή τους έγινε ένα βράδυ στην ταβέρνα του Καχριμάνη. Ο Παπαδιαμάντης άργησε να εμφανιστεί, προκαλώντας ανησυχία στην παρέα που τον ανέμενε με αγωνία. Όταν τελικά ήλθε, συνοδευόμενος από τον επιστήθιο φίλο του καλόγερο Νήφωνα, που τον φιλοξενούσε επί δύο χρόνια στο φτωχικό του δωμάτιο, ο Μανάφτης τον σύστησε στο Θεοφιλάτο κι ακολούθησε σιωπή, αφού ο κυρ Αλέξανδρος σταύρωσε τα χέρια στο στήθος, έγειρε το κεφάλι κι έμεινε σιωπηλός όπως το συνήθιζε.

Ο Θεοφιλάτος δεν απογοητεύτηκε από την όλη εξωτερική εμφάνιση του Παπαδιαμάντη και τη σκυθρωπή στάση του, γιατί είχε ακούσει πολλά για τη ζωή και τη συμπεριφορά του από τον Γιάννη Μανάφτη. Είχε, εξάλλου, την ικανότητα να εκτιμά έναν άνθρωπο για την προσωπικότητα και το έργο του και όχι για την εξωτερική του εμφάνιση. Λίγο πριν να χωρίσουν ο εφοπλιστής κάλεσε το συγγραφέα να επισκεφτεί το κτήμα του στο Χαρβάτι για το Πάσχα. Ο κυρ Αλέξανδρος δεν του έκανε τη χάρη και χρειάστηκε να τον συναντήσει στην ταβέρνα του Καχριμάνη κι άλλες φορές ωσότου να τον καταφέρει να πάει και να γιορτάσει μαζί του τον Δεκαπενταύγουστο του 1886. Έκτοτε ο Παπαδιαμάντης άρχισε να επισκέπτεται τακτικά το αγρόκτημα στο Χαρβάτι και να δημοσιεύει τις εμπειρίες και τις εντυπώσεις του στην εφημερίδα «ΕΦΗΜΕΡΙΣ», όπως έγινε και με το «Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις Τα χωρία» (7 Απριλίου 1887).

Ο Ιθακήσιος Ιωάννης Θεοφιλάτος (1827-1894), παρά τον πλούτο και την κοινωνική του θέση, ήταν απλός και άδολος άνθρωπος  και γι’ αυτό ούτε καν σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει, για την προσωπική του προβολή, τη  φιλία του με τον Παπαδιαμάντη, τον οποίο θεωρούσε αδελφό του. Σ’ ένα αχρονολόγητο σημείωμα που σώθηκε του έγραφε: «Αλέκο, Χριστός Ανέστη. Πεινώ και τρώγω ωά, έλα να σε ιδώ και φέρε και τον Τσάμην». Ο δε συγγραφέας, που απόφευγε τις σχέσεις με τους μεγάλους και τους προύχοντες, προτιμώντας να συναναστρέφεται με το λαό, τίμησε τη φιλία του με το Θεοφιλάτο μέχρις ότου αυτός πέθανε αιφνιδίως το 1894 «εν μέσω πατριωτικού συμποσίου, καθ’ ήν στιγμήν ύψωνεν το ποτήριον αυτού υπέρ απελευθερώσεως της Κρήτης». Με το θάνατο του Θεοφιλάτου κόπηκε ο δεσμός του Παπαδιαμάντη με το Χαρβάτι και τους χωρικούς του. 

Επιλέγουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από την περιγραφή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Ο Επιτάφιος και η Ανάστασις εις τα χωρία», η οποία αναφέρεται στον εορτασμό του Πάσχα στο Χαρβάτι, τηρώντας την πρωτότυπη ορθογραφία του κειμένου πλην του τονισμού:

«Η νυκτερινή ακολουθία δια την Ανάστασιν έμελλε να σημάνη ενωρίς, την δεκάτην ώραν, τούτο δε δια να λάβωσιν είδησιν και οι πόρρω κατοικούντες ποιμένες και βοσκοί, να προλάβωσι την Ανάστασιν. Ο Ευλογητός δεν θα ελέγετο αμέσως , αλλά την ενδεκάτην ώραν, η δε πρώτη κρούσις του κώδωνος ήτο απλώς μήνυμα προς τους «τηλού των αγρών οικούντας», βοσκούς και κολλήγους. Αλλ’ ο ευσεβής ιερεύς, όστις δεν εννόει να παραλίπη εκ του τυπικού ουδέ κεραίαν, εισελθών μόνος εις τον ναόν από της ογδόης και ημισείας, έμεινεν αναγινώσκων τας πράξεις των Αποστόλων. Μόλις όμως αντήχησεν η πρώτη του κώδωνος δόνησις και ο φιλόξενος αγρονόμος κυρ-Γιάννης, λαβών την υπερμεγέθη λαμπάδα του, ην είχε παραγγείλει εξ Αθηνών, όλην εκ καθαρού κηρού, λησμονήσας τας εσπερινάς συνθήκας καθ’ ας ο πρώτος κώδων θα ήτο δια τους απωτέρω οικούντας αγροδιαίτους πιστούς, έσπευσε να έλθη εις την εκκλησίαν. Το παράδειγμά του εμιμήθησαν και άλλοι των συγχωρικών και τότε ο αγαθός εφημέριος ηναγκάσθη να βάλη Ευλογητόν  προς της ώρας. Εψάλησαν όμως αργά τα τροπάρια του Κανόνος «Κύματι θαλάσσης», εψάλησαν τριπλά και τετραπλά και ούτω την δωδεκάτην ώραν του μεσονυκτίου ακριβώς ετελέθη η Ανάστασις».

«Τέλος επανήλθομεν εις τον ναόν και ήρξατο ψάλλόμενον το «Αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν λαοί». Οι καλοί χωρικοί μετά μεγίστης  ευλαβείας ηκροώντο τα ιερά άσματα, ο δε αξιόλογος ποιμήν Ν. Σκούφος, προσενεγκών ευσεβώς, ανήρτησεν επί του δεξιού μανουαλίου, ενώπιον της εικόνος του δεσπότου Χριστού, τσαντήλαν νωπού τυρού, άλλο πασχάλιον έθιμον των αγροτών της Ελλάδος».

«Γενομένου του ασπασμού, ήρξατο η λειτουργία μέχρι της 2ας ώρας προς όρθρον. Ότε ελάβομεν το αντίδωρον και εξηρχόμεθα εκ του ναού, άλλο γνήσιον ελληνικόν έθιμον εφείλκυσε την προσοχήν μου περί την θύραν της εκκλησίας. Εις των χωρικών όστις εκτελεί χρέη επιτρόπου εν τω παρεκκλησίω, διένειμεν εις τους εξερχομένους ωά κόκκινα, προσφωνών ενί εκάστω το Χριστός Ανέστη. Έλαβον το δοθέν μοι ωόν και εγκαρδίως ηυχήθην εις τον αγαθόν χωρικόν παν καταθύμιον.

Τότε έκαστος των χωρικών, φέρων ανημμένην την λαμπάδα, απήλθεν οίκαδε. Το κατ’ εμέ, αφού επεσκέφθην δια βραχέων τον φιλόξενον χωρικόν κυρ-Γιάννην, μετέβην εις το μικρόν μαγαζίον του χωρίου και απήλαυσα επί μακρόν χρόνον την ηδονήν της συνδιαλέξεως μετά των χωρικών, ανθρώπων  με ανοικτήν καρδίαν. Εις εξ αυτών είχε φέρει εκ της οικίας του σούπαν και βραστόν, τυρόν και αυγά κόκκινα, και εγεύθημεν ομού το πασχάλιον. Εν τω μεταξύ είχεν αρχίσει να γλυκοχαράζη και επειδή δεν ενύσταζον, εσκέφθην, ότι το καλλίτερον ήτο να περιμείνω την ανατολήν του ηλίου και την διάβασιν της αμαξοστοιχίας του σιδηροδρόμου Λαυρίου. Παρήλθον δε ανεπαισθήτως αι ώραι εν μέσω της φαιδράς συνδιαλέξεως, του Χριστός Ανέστη, της συγκρούσεως των ποτηρίων, της μαρμαρυγής του ρητινίτου και του εαρινού των στρουθίων κελαδήματος».  

Αιωνία η μνήμη  σου κυρ-Αλέξανδρε. Καλό Πάσχα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»!    

Γιάννης Μητράκος

Πίνακας άρθρου: Γεώργιος Κόρδης