Μέλισσες: Το χρονικό μιας Εξαφάνισης

O Μπομπ Μπένετ στο Γκρένβιλ των ΗΠΑ, εκείνο το πρωί, όπως κάθε μέρα, ξεκίνησε να επιθεωρεί τις κυψέλες του. Σε λίγες μέρες θα έφευγε για τα νότια, όπου τα μελίσσια του είχαν μια σημαντική αποστολή: να επικονιάσουν πολλά στρέμματα με αμυγδαλιές. Ηταν, λοιπόν, εξαιρετικά σημαντικό να είναι όλα καλά στις 45 αποικίες μελισσών που εξέτρεφε και, βέβαια, δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένος γι αυτό που αντίκρισε. Ανοίγοντας μία από τις κυψέλες του και τραβώντας έξω μια κηρήθρα παρατήρησε ότι ήταν γεμάτη από μέλι, υπήρχε γόνος, αλλά ελάχιστες μέλισσες. Ανάμεσά τους ξεχώρισε τη βασίλισσα. Εμοιαζε σαν μια παράξενη δύναμη να είχε κάνει τις μέλισσες να εγκαταλείψουν το μελίσσι αφήνοντας τα πάντα άθικτα, σαν να επρόκειτο να γυρίσουν σύντομα. Πήγε στο επόμενο μελίσσι, το ίδιο. Και στο επόμενο... Σύντομα διαπίστωσε ότι μόνο δύο αποικίες μελισσών είχαν μείνει άθικτες. Εψαξε εξονυχιστικά στην γύρω περιοχή αναζητώντας έστω πτώματα μελισσών. Τίποτα, σαν να είχε ανοίξει η γη ή μάλλον ο ουρανός και τις είχε καταπιεί. Κατάλαβε ότι ο χειρότερος εφιάλτης του είχε γίνει πραγματικότητα, τα μελίσσια του επλήγησαν από το «Σύνδρομο κατάρρευσης των μελισσών» μια «ασθένεια» που εξαφανίζει τις μέλισσες χωρίς κανείς να μπορεί να πει με βεβαιότητα γιατί. 

Πολλά χιλιόμετρα μακριά, ο Ντένις Βαν Ενγκελσορπ, μελισσοκόμος από την Πενσυλβάνια, περπατάει ανάμεσα σε εγκαταλελειμμένες από τους κατοίκους τους κυψέλες. Τραβάει μια κηρήθρα γεμάτη μέλι αλλά χωρίς εργάτριες. Κουνάει με απόγνωση το κεφάλι. Τα μελίσσια του καταστράφηκαν σχεδόν όλα. Σε μιαν άλλη ήπειρο, ένας ακόμα παραγωγός, ο πρόεδρος των Ιταλών μελισσοκόμων Φραντζέσκο Πανέλα, θυμάται ακόμα πώς ένιωσε όταν στις 28 Απριλίου του 2007 ανακάλυψε ότι τα μελίσσια του είχαν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους. Για μέρες έμεινε κλεισμένος στο σπίτι και δεν απαντούσε στα τηλεφωνήματα των συναδέλφων του. 

Οι παραπάνω ιστορίες είναι τρεις μόνο από τις πολλές που γράφτηκαν τον τελευταίο χρόνο στο ξένο Τύπο για το φαινόμενο που έχει αναστατώσει μελισσοκόμους, αγρότες και επιστήμονες κυρίως στις ΗΠΑ αλλά και σε χώρες της Ευρώπης, όπως την Γαλλία, τη Γερμανία, την Πολωνία, την Ισπανία. Ενδεχομένως, μάλιστα, το «Σύνδρομο κατάρρευσης των μελισσιών» να έχει ήδη πλήξει και άλλες χώρες αλλά να μην έχει ακόμα τέτοια εξάπλωση ώστε να έχει αναφερθεί επισήμως. 

Τεράστιο πλήγμα στην αγροτική οικονομία 

Οι μελισσοκόμοι στις ΗΠΑ, πάντως, έχουν χάσει σε πολλές περιπτώσεις με αυτό τον παράξενο τρόπο έως και το 90 τοις εκατό των μελισσιών σε 24 πολιτείες. Αυτό από τη μία σημαίνει μια τεράστια οικονομική καταστροφή για τους ίδιους, αλλά και ένα μεγάλο πρόβλημα για την αγροτική οικονομία της χώρας. Τα μελισσοσμήνη που εκτρέφονται δεν έχουν ως μοναδική τους αποστολή την παραγωγή μελιού, στην πραγματικότητα ίσως αυτή να είναι η μικρότερη εκ των υποχρεώσεών τους. Οι εκτρεφόμενες μέλισσες στις ΗΠΑ, αλλά και σε χώρες της Ευρώπης μεταφέρονται εκατοντάδες χιλιόμετρα προκειμένου να γονιμοποιήσουν τα φυτά που παράγουν στη συνέχεια προϊόντα διατροφής. Τουλάχιστον 19 είδη φρούτων λαχανικών και ξηρών καρπών δεν μπορούν να παραχθούν αν μια μέλισσα δεν μεταφέρει τη γύρη από το ένα άνθος στον ύπερο του άλλου. Η τακτική αυτή δεν είναι γνωστή στην Ελλάδα γιατί στη χώρα μας υπάρχουν πολλές μέλισσες έτσι και αλλιώς. «Η Ελλάδα είναι πυκνοκατοικημένη περιοχή όσον αφορά στις μέλισσες. Η Καλιφόρνια έχει αγροτική έκταση τριπλάσια από την Ελλάδα και έχει 500.000 μελίσσια, ενώ εδώ υπάρχουν 1.200.000», λέει ο κ. Πασχάλης Χαριζάνης καθηγητής στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η Καλιφόρνια, λοιπόν, παράγει το 90 τοις εκατό του αμύγδαλου στο κόσμο, ένα δέντρο που χρειάζεται απελπισμένα τις μέλισσες για να γονιμοποιηθεί και να δώσει καρπό. Καταλαβαίνει κανείς ότι αν οι μέλισσες μεταναστεύσουν προς άγνωστη κατεύθυνση εγκαταλείποντας τα μελίσσια τους, τη στιγμή που θα έπρεπε να βουίζουν χαρούμενες ανάμεσα στις ανθισμένες αμυγδαλιές, το πρόβλημα που προκύπτει είναι τεράστιο όπως και οι οικονομικές συνέπειες. 

Αυτές οι τελευταίες ήταν εκείνες που προκάλεσαν περισσότερο και το ενδιαφέρον των επιστημόνων. Το πρόβλημα είναι σαφώς και περιβαλλοντικό. Ακόμα και αν η φράση του Αϊνστάιν πως «όταν εξαφανιστούν οι μέλισσες η ανθρωπότητα θα έχει ακόμα 4 χρόνια ζωής» δεν μπορεί να εκληφθεί κατά γράμμα, το γεγονός είναι ότι οι μέλισσες αποτελούν δείκτη περιβαλλοντικής ισορροπίας, καθώς δεν πλησιάζουν σε μολυσμένα μέρη. Σαφώς επίσης αποτελούν ένα εξαιρετικά σημαντικό όσο και θαυμαστό κρίκο στην αλυσίδα της ζωής. Οπως εύστοχα παρατήρησε ένας Γάλλος δημοσιογράφος, οι μέλισσες δεν έχουν τα μεγάλα μάτια ενός πάντα ή την όμορφη όψη ενός άγριου πουλιού για να μας κινήσουν αισθήματα λύπης και να ασχοληθούμε μαζί τους, αλλά αν τα πράγματα συνεχίσουν έτσι σύντομα μπορεί να χρειαστεί να μπουν στον κατάλογο των ζώων υπό εξαφάνιση. Η μείωση του πληθυσμού των μελισσών εκτρεφόμενων ή και άγριων αποτελεί σαφή ένδειξη διατάραξης της ισορροπίας του φυσικού περιβάλλοντος και εγκυμονεί μεγάλο κίνδυνο για την επιβίωση του 80 των φυτών του πλανήτη που εξαρτάται από αυτά τα θαυμαστά θορυβώδη έντομα. Το 35 τοις εκατό της ανθρώπινης διατροφής εξαρτάται από την επικονίαση που επιτελούν οι μέλισσες. Τι θα απογίνουμε χωρίς αυτές; 

Γιατί χάνονται; 

Ποιος όμως είναι ο λόγος της εξαφάνισης των μελισσών; Και κυρίως πώς μπορούμε να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα συνεχιστεί το φαινόμενο; Πολλές θεωρίες, όλες επιστημονικά βάσιμες έχουν διατυπωθεί σε σχέση με τους λόγους εκδήλωσης του «Συνδρόμου Κατάρρευσης των μελισσιών». Οι μεταλλαγμένες καλλιέργειες που φορτώνουν τις μέλισσες με τοξικές ουσίες, η χρήση νέων και πολύ ισχυρών φυτοφαρμάκων, η κακή διατροφή εξαιτίας της ξηρασίας, ένας ιός που έγινε πιο ισχυρός, τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα των κινητών τηλεφώνων που αποπροσανατολίζουν τις μέλισσες και τις κάνουν να χάνουν το δρόμο τους προς την κυψέλη. Καμία όμως από αυτές δεν έχει αποδειχθεί προς το παρόν ότι είναι η αιτία του φαινομένου έτσι ώστε να ληφθούν και τα ανάλογα μέτρα. Οι επιστήμονες έχουν σηκώσει ψηλά τα χέρια και το χειρότερο είναι πως δεν βρίσκουν εύκολα μέλισσες από μελίσσια που έχουν πληγεί για να τις εξετάσουν και να βγάλουν ίσως ένα πιο ασφαλές συμπέρασμα. 

Σε ενήλικες μέλισσες, που προήλθαν από κυψέλες με το σύνδρομο, παρατηρήθηκε ασυνήθιστα υψηλό ποσοστό παθογόνων, γεγονός που δείχνει ότι οι μέλισσες αυτές έχουν υποστεί στρες, όπως αναφέρει έκθεση του ομοσπονδιακού Εργαστηρίου του Μπέλτσβιλ των ΗΠΑ. Ομως αν και το πρόβλημα είναι ευρέως διαδεδομένο δεν επηρεάζει εξίσου όλες τις κυψέλες. Υπάρχουν μελισσοκόμοι που έχουν χάσει όλα τους τα μελίσσια, ενώ ο διπλανός τους δεν έχει υποστεί σημαντικές απώλειες. Έτσι η ιδέα της ταυτόχρονης εξάπλωσης μιας εξαιρετικά μεταδοτικής ασθένειας ή η καταστροφή των μελισσιών από τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα των κινητών δεν φαίνεται να ευσταθεί. Οπως εξηγεί ο κ. Πασχάλης Χαριζάνης «επιστημονικά έχουν αποκλειστεί τα κινητά τηλέφωνα γιατί οι μέλισσες αντέχουν σε πολύ ισχυρά πεδία». Πιο πιθανά σενάρια είναι τα εξής:

• Πρόσφατα ανακαλύφθηκε ένας ιός που επηρεάζει τη θνησιμότητα των μελισσών, όπως ανακοίνωσε η Εθνική Επιτροπή των ΗΠΑ, με το όνομα Israeli acute paralysis. Επειδή ακριβώς πρόκειται για ιό δεν υπάρχει φάρμακο που να μπορεί να τον αντιμετωπίσει και οι επιστήμονες λένε ότι δεν μπορεί να βρεθεί θεραπεία. Ο κ. Χαριζάνης εξηγεί ότι η παρουσία αυτού του ιού μπορεί να σχετίζεται με το Σύνδρομο αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί η μοναδική αιτία. 
• Υπάρχει η πιθανότητα ένα παλιό μικρόβιο να μεταλλάχθηκε και να έγινε περισσότερο επιθετικό, οπότε οι μέλισσες δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν. 
• Ίσως η χρήση νέας γενιάς φυτοφαρμάκων τελικά αποδειχθεί εξαιρετικά επιβλαβής για τις μέλισσες. Πρόκειται για τα νικοτινοειδή εντομοκτόνα που προστατεύουν τα φυτά από τα έντομα του εδάφους σκοτώνοντας όμως οτιδήποτε ζωντανό στο χώμα. Είναι διασυστηματικά, δηλαδή μπαίνουν μέσα στο φυτό και κυκλοφορούν στους χυμούς του. «Είναι πολύ πιθανό μέσω της γύρης ή του νέκταρος των φυτών να το τρώνε και οι μέλισσες και, τελικά, να αποδεικνύεται τοξικό γι αυτές. Είναι μάλιστα πολύ πιθανό σε μικρές ποσότητες να μην τις επηρεάζει αλλά όταν αυτές τρυγήσουν πολλά λουλούδια, η δόση που τελικά θα λάβουν να αποδεικνύεται θανατηφόρα». 
• Μια ακόμα θεωρία, ιδιαίτερα ισχυρή είναι εκείνη που θέλει τις μέλισσες να αντιδρούν στις τοξίνες που υπάρχουν στα γενετικώς τροποποιημένα φυτά. Στο DNA αυτών των φυτών έχει συνήθως εισαχθεί ένα γονίδιο που παράγει τοξίνες οι οποίες κάνουν τα φυτά απρόσβλητα στα έντομα. Ενδεχομένως, οι νέες τοξίνες να επηρεάζουν και τις μέλισσες. Στο κάτω κάτω και αυτές έντομα είναι. Και τι συμβαίνει όταν η γύρη από τέτοιου είδους φυτά, μεταφέρεται στην κυψέλη και αποθηκεύεται για την εκτροφή του γόνου; Το γεγονός ότι το πρόβλημα έχει κυρίως εμφανιστεί στις ΗΠΑ όπου οι γενετικώς τροποποιημένες καλλιέργειες καταλαμβάνουν εκατομμύρια στρέμματα, συνηγορεί με αυτή την άποψη. 

Μάλλον... λίγο απ΄  όλα 

Οι επιστήμονες, ωστόσο, τείνουν τελικά να πιστεύουν ότι πρόκειται για συνδυασμό παραγόντων που έχουν αυτό το καταστροφικό αποτέλεσμα στα τόσο περίπλοκα χρυσόμαυρα έντομα. Οι μέλισσες είναι κοινωνικά έντομα που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω διαφόρων σημάτων και λειτουργιών. Η μια εξαρτάται σχεδόν απόλυτα από την άλλη. Είναι, λοιπόν, πιθανό μια μικρή αλλαγή ή παρεμβολή, να χάλασε αυτή την επικοινωνία και να αποδιοργάνωσε το σύστημα οδηγώντας και στην καταστροφή του. Το θέμα είναι ότι οι μέλισσες αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα. Οι μέλισσες υπό κανονικές συνθήκες αποφεύγουν τη μόλυνση για να μη μεταφέρουν οτιδήποτε τοξικό στην κυψέλη γι αυτό και οι επιστήμονες τις θεωρούν περιβαλλοντικό δείκτη. Όπου υπήρχαν μέλισσες δεν υπήρχε πρόβλημα. Εκεί που δεν υπάρχουν, λοιπόν, ποιο είναι το πρόβλημα; Και κυρίως, πόσο σοβαρό είναι; 

Περιστατικά και στην Ελλάδα

Δυστυχώς ήδη από το 2008, έχουν αναφερθεί περιστατικά φυγής μελισσών από τις κυψέλες τους, κυρίως στη Θεσσαλία.

Ένα μοναδικό παράδειγμα συνεργασίας 

H κοινωνία των μελισσών αποτελεί ένα από τα εκπληκτικότερα παραδείγματα συνεργασίας και αλληλοϋποστήριξης του ζωικού βασιλείου. Στην πραγματικότητα, μια κυψέλη λειτουργεί σαν ένας οργανισμός του οποίου τα διάφορα όργανα είναι τα μέλη της: η βασίλισσα, οι εργάτριες και οι κηφήνες. Καμιά μέλισσα δεν μπορεί να επιβιώσει από μόνη της. Οι κηφήνες προέρχονται από τα αυγά που δεν έχουν γονιμοποιηθεί. Από τα γονιμοποιημένα αυγά μπορούν να αναπτυχθούν είτε βασίλισσες είτε εργάτριες.

Τι είναι αυτό που καθορίζει τη μοίρα μιας προνύμφης, αν αυτή δηλαδή θα γίνει «μεγαλώνοντας» βασίλισσα ή εργάτρια; Κυρίως η ποιότητα και η ποσότητα της τροφής που λαμβάνει. Τα άτομα που θα γίνουν βασίλισσες τρέφονται με το λεγόμενο βασιλικό πολτό, ιδιαίτερα πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά γεύμα. Επίσης, σε βασίλισσες θα αναπτυχθούν οι προνύμφες που έχουν βρεθεί στα λεγόμενα βασιλικά κελιά. Οταν μια βασίλισσα βγει από το κελί της και πριν ζευγαρώσει, καταστρέφει όλα τα άλλα βασιλικά κελιά, υποβοηθούμενη μάλιστα και από τις εργάτριες και θανατώνει με το κεντρί της όλες τις άλλες βασίλισσες που βρίσκονται μέσα σε αυτά. 

Μια εβδομάδα μετά την πρώτη της έξοδο από το κελί, η παρθένα βασίλισσα πετάει στον αέρα όπου ζευγαρώνει με 8 - 10 κηφήνες (μπορεί να φτάσει και τους 17). Η γαμήλια πτήση γίνεται νωρίς το απόγευμα με θερμοκρασία μεγαλύτερη των 20 βαθμών Κελσίου και κρατάει από 5 - 18 λεπτά της ώρας. Οταν η βασίλισσα επιστρέφει στην κυψέλη, έχει το «σημάδι ζευγαρώματος» βλένη και ένα τμήμα από τα γεννητικά όργανα του κηφήνα που πεθαίνει μετά τη σύζευξη. Η βασίλισσα εκτελώντας από 1 - 3 παρόμοιες πτήσεις γεμίζει τη σπερματοθήκη της με σπερματοζωάρια που θα χρησιμοποιήσει για όλη την υπόλοιπη ζωή της. Μια βασίλισσα ζει από 1 - 5 χρόνια αλλά, όπως είναι φυσικό, η παραγωγική της ικανότητα μειώνεται με τον καιρό. Τρεις μήνες μετά η βασίλισσα αρχίζει να γεννά. Είναι η εποχή που οι νεαρές εργάτριες του μελισσιού προσέχουν πολύ τη βασίλισσα. Την περιτριγυρίζουν, την ταΐζουν την καθαρίζουν και απομακρύνουν τα περιττώματά της. Η βασίλισσα μπορεί να γευματίσει έως και 5 φορές μέσα σε μια ώρα, ενώ στο ίδιο χρονικό διάστημα μπορεί να γεννήσει έως και 30 αυγά. 

Οι εργάτριες κάνουν την σκληρή δουλειά 

Οι εργάτριες είναι μικρότερες σε μέγεθος από τον κηφήνα και από τη βασίλισσα και η διάρκεια ζωής τους ποικίλλει από μερικές ημέρες έως και ένα χρόνο. Οι εργάτριες εκτελούν όλες τις εργασίες στη κυψέλη εκτός από αυτήν της ωοτοκίας. Καθαρίζουν τα κελιά, εκτρέφουν και περιποιούνται το γόνο και τη βασίλισσα, δέχονται νέκταρ από τις συλλέκτριες εργάτριες για επεξεργασία, τοποθετούν τη γύρη στα κελιά, χτίζουν κηρήθρες και καθαρίζουν την κυψέλη, κάνουν αέρα με τα φτερά τους και φρουρούν την είσοδο της κυψέλης. Κάποιες εργάτριες αποκτούν εξειδίκευση αλλά συνήθως εκτελούν πολλαπλές εργασίες. Επίσης, διάφοροι αδένες στις εργάτριες αναπτύσσονται ή συρρικνώνονται ανάλογα με τις εργασίες που αυτές εκτελούν. Για παράδειγμα, όταν οι εργάτριες αρχίζουν να φρουρούν την κυψέλη αναπτύσσονται οι αδένες του κεντριού και οι σαγονικοί αδένες παράγουν τις μεγαλύτερες ποσότητες φερομόνων συναγερμού. Οι εργάτριες κάνουν τη σκληρή δουλειά στο μελίσσι και μοιάζει η επιβίωσή του να εξαρτάται από αυτές. Ομως η επιρροή της βασίλισσας σε αυτές τις εργασίες είναι μεγάλη· μόνο με την παρουσία της οι εργάτριες εργάζονται σαν οργανωμένο σύνολο. Οι εργάτριες, ωστόσο, είναι σε θέση να αντιληφθούν την απουσία της βασίλισσας μέσα σε δέκα ώρες οπότε και παρατηρείται το «κλάμα» των μελισσών - έντονο βουητό στην κυψέλη από τις δονήσεις χιλιάδων μελισσών. Αμεσα ξεκινούν διαδικασίες για την εκτροφή καινούργιας βασίλισσας εφόσον υπάρχει γόνος. Αν δεν τα καταφέρουν, το μελίσσι είναι καταδικασμένο σε αφανισμό. 

Νάντια Γιαννακοπούλου