«Τι σημαίνει Τσακωνιά», από τον Γιάννη Λαμπρινάκο

1. Η λέξη προέρχεται από τους  Τράχωνες, άνθρωποι που ζουν σε τραχύ έδαφος.
2. Από τη φράση έξω- Λάκωνες, αυτοί που ζουν εκτός Λακωνίας.
3. Η λέξη προέρχεται από τους  Διάκονες, επίλεκτο σώμα στη Βυζαντινή εποχή που επιτηρούσε τις κτήσεις του Αυτοκράτορα. 

Στην παρούσα εργασία προτείνουμε μια άλλη εκδοχή η οποία έχει σχέση με την τελευταία πιο πάνω ερμηνεία. 

Κατ’αρχήν, η σωστή ορθογραφία της λέξης Τσακωνιά είναι με ωμέγα και όχι με όμικρον γιατί η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από τις λέξεις  κώνος, διαγώνιος, γωνία, και τα συναφή. 

Το επώνυμο Τσακωνής που ακούγεται παράλληλα με το Τσάκωνας στο χωριό Χρύσαφα Λακωνίας, ήταν το έναυσμα για την ερμηνεία του τοπωνυμίου Τσακωνιά. Tο επώνυμο ερμήνευσε σωστά ένας συγγενής μου –Ηλίας Τσακωνής- λέγοντάς μου ότι έτσι ελέγοντο οι πρόγονοί του, επειδή ζούσανε για λίγο χρόνο στη θέση Σπηλιές ή Τσακώνα όταν κατασκεύαζαν το δρόμο Χρύσαφας –Σπάρτης. 

Εκεί λοιπόν σε αυτή τη θέση που βρίσκονται οι σπηλιές, στην Τσακώνα, είχαν κατασκηνώσει οι εργάτες που έφτιαχναν το δρόμο. Τι πιο φυσικό να ονομάσει κανείς τους ανθρώπους που κατοικούν σε μια σπηλιά (τσακώνα) έστω και προσωρινά τσακωνήδες; 

Επίσης πολύ συνέβαλε στην αποκρυπτογράφηση της λέξης και η ονομασία μίας από τις 20.000 ονομασίες της Παναγίας, η Παναγία Ζαγούνα η οποία βρίσκεται σε σπήλαιο (Τσακώνα=Ζαγούνα) στους πρόποδες του Ταϋγέτου, κοντά στο Παρόρι του Μυστρά. Στη συνέχεια υπέθεσα ότι και η Ζαγάνα μικρός οικισμός του Δήμου Θεραπνών, κοντά στον Ευρώτα, θα δηλώνει ύπαρξη σπηλαίου. Πράγματι στον εν λόγω οικισμό υπάρχει σπηλιά και μάλιστα θέση με την ονομασία Σπηλιές. 

Η ετυμολογία της λέξης τσακώνα ξεκινάει από το διαγώνιον, η γωνιά που κάνει το σπήλαιον με το φυσικό του άνοιγμα. Η τροπή του δια εις ζα,  το φαινόμενο του τσιτακισμού δηλαδή, είναι τόσο κοινό σε σημείο που δεν χρειάζεται τεκμηρίωση. Επίσης η λέξη σχετίζεται με τις λέξεις τσάκισμα, τσακώνω, τζάκι, κονάκι, τσακμάκι, αγκώνας, γωνιά,           

Τοπωνυμιολογικά Τσακόνες (συνηθίζεται να γράφονται με όμικρον λόγω αγνοίας της σωστής ετυμολογίας) γενικά λέγονται οι σπηλιές. Έτσι έχουμε  Τσακόνα στη Βόρεια Ελλάδα, Τσακόνα στον εθνικό δρόμο Τρίπολης-Καλαμάτας,  Τσακόνα στο δρόμο Σπάρτης- Χρύσαφας.

Ας θυμηθούμε εδώ ότι οι σπηλιές (τσακώνες ή τσακόνες) πολλάκις έχουν χρησιμοποιηθεί σαν πρόχειρες κατοικίες και όπου μέσα σε αυτές σε μια γωνιά ανάβεται μια φωτιά   σαν πρόχειρο τζάκι.

Ας σκεφτούμε επίσης ότι οι διακονιαρέοι ή διακονιάρηδες ήτανε ζητιάνοι που περιστασιακά έμεναν σε σπηλιές. (Η ετυμολογία του ρήματος  διακονώ δίνεται ως αβέβαιη από πολλά λεξικά.)  Ο Γ. Μπαμπινιώτης στο Λεξικό  της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, αναφέρει ότι και η λέξη τσιγγούνης από τα τουρκικά σημαίνει φτωχός. Ίσως εδώ φωτίζεται το θέμα γιατί έχουμε μια συσχέτιση του τσιγγούνης με το τσάκωνας  αν φανταστούμε ότι  ο τσιγγούνης είναι ο φτωχός Τσακωνής η Τσάκωνας  που μένοντας σε μια σπηλιά αναγκάζεται να  ζητιανεύει-διακονέυει όπως και οι Τσιγγάνοι.

Όταν εισέρχεται κάποιος στην Τσακωνιά από την περιοχή της Έλωνας βλέπει απέναντι ένα τοπίο γεμάτο σπηλιές. Και όντως η περιοχή Τσακωνιάς βρίθει από σπήλαια και βάραθρα. Μάλιστα οι σπηλιές αυτές έχουν, τουλάχιστον οι πιο μεγάλες, και όνομα. Η Ροδιά, η Σπηλιά του Ρήγα, οι Σπηλιές του Μάνουλα, οι Φούρνοι κ.α

Σκεφτείτε ότι η περιοχή στην αρχαιότητα εκαλείτο Γλυππία, δηλαδή γλυμμένη και σκαμμένη. Με άλλα λόγια τόπος  με σπηλιές ή τσακώνες. 

Φαντάζομαι ότι ύστερα από κάποιο διωγμό στα πρώτα βυζαντινά χρόνια ή και παλαιότερα, ένας ικανός αριθμός Λακώνων κατέφυγε στον Πάρνωνα στην περιοχή Γλυππίας, και βρήκε πρόχειρο καταφύγιο σε τσακώνες δηλαδή σπηλιές.  Ο πληθυσμιακός αυτός πυρήνας αποτέλεσε τη γεννήτρια των πρώτων Τσακώνων. Εκ δευτέρου, οι πρώτοι αυτοί διέσωσαν και την αρχαία τους  δωρική διάλεκτο επικουρούμενοι από τη φυσική απομόνωση. Προϊόντος του χρόνου το τοπωνύμιο επεκτάθηκε σε μεγάλη περιφέρεια η οποία καθιερώθηκε πλέον ως Τσακωνιά και οι κάτοικοι βέβαια ονομάσθησαν Τσάκωνες.

Ενδέχεται οι σκληραγωγημένοι αυτοί Δωριείς λόγω και της εμπειρίας τους στο να ζούνε απομονωμένοι να επιλέχθηκαν ως σώμα διακόνων, ως άλλοι ακρίτες να επιτηρούν τις εσχατιές της αχανούς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 

ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

NS Amantos, K. [Άμαντος. Κ.] 1921. Τσακωνιά - Sclavonia (Tsakonia - Sclavonia). In Αφιέρωμα εις Γ. Ν. Χατζιδάκι. Athens: Σακελλαρίου. 130-134. {HE} 

NP Costakis, A. P. [Κωστάκης, Θ. Π.] 1951a. Σύντομη Γραμματική της Τσακωνικής Διαλέκτου (A Brief Grammar of the Tsakonian Dialect). (Collection De L’Institut Francais D’Athenes 35) Athens: Institut Francais D’Athenes. 197 pp. {L}

Doctoral dissertation, Aristotle University. The main grammar of Northern and Propontis Tsakonian. Μικρασιατικών Σπουδών. xxiii+418 pp. {C}

*S Deffner, M. [Δέφνερ, Μ.] 1921a. Δείγματα Τσακωνικής (Samples of Tsakonian.) Λαογραφία 8. 159-180. {T}

*S Deffner, M. [Δέφνερ, Μ.] 1921b. Α πεντάμορφο του κόσμου. Παρανύθι για τα καμπζία Τhα Τσακώνικα γρούσσα. (Snow White. A fairy tale for children. In the Tsakonian language). Athens.

S Haralambopoulos, A. L. [Χαραλαμπόπουλος, Α. Λ.] 1980. Φωνολογική Ανάλυση της Τσακωνικής Διαλέκτου (Phonological Analysis of the Tsakonian Dialect). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής Παράρτημα αρ. 30) Thessalonica: Aristotle University. 195 pp.

Hatzidakis, G. N. [Χατζιδάκις, Γ. Ν.] 1895. Εδjάβηκα - εδjάηκα και εν Τσακωνία εζάκα (e?javika > e?jaika and in Tsakonia ezaka ΄I went΄). Αθηνά 7: 84. Reprinted in Hatzidakis, G. N., 1905-07, Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 2:601-2. {L} 

N Houpis, D. G. 1983-88. Ιστορία και Λαογραφία της Καστάνιτσας (History and Folklore of Kastanitsa). 2 vols. Athens. 242+312 pp. {CH}

* Kapsalis, G. [Καψάλης, Γ.] Τσακωνιά (Tsakonia). Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια.

* Petakos, C.D. [Πετάκος, Χ.Δ.] 1974. Ιστορικά και Ετυμολογικά των Τσακώνων (Historical and Etymological Studies on the Tsakonians). Athens. 63 pp. {H}

Petakos, C.D. [Πετάκος, Χ.Δ.] 2003a. Ο τσακόνικος χορός (The Tsakonian Dance). Αθήνα: Μορφωτικός Σύλλογος Λεωνιδίου. 79 pp. + CD. {C}

Petakos, C.D. [Πετάκος, Χ.Δ.] 2003b. Τσακονιά (Tsakonia). Αθήνα. 381 pp. {CH} Pitselas, P. [Πιτσελάς, Π.] 2000. Περί Τσακώνων. Α: Ιστορικογεωγραφικό ποιόν (On Tsakonians. I: Historical–Geographical). Αθήνα. 112 pp. {H}

Romeos, K. [Ρωμαίος, Κ.] 1956. Αρχαία τοπωνύμια της Τσακωνιάς (Ancient place names of Tsakonia). Χρονικά των Τσακώνων 1: 7-9.

* Tsakonas, M. [Τσάκωνας, Μ.] 1969. Τσακωνιά και Τσάκωνες (Tsakonia and Tsakonians). Αρκαδικά 14.158. February.

Vagenas, T. [Βαγενάς, Θ.] 1956a. Τσακώνικη Βιβλιογραφία: Σειρά Πρώτη (Tsakonian Bibliography: First Series). Χρονικά των Τσακώνων 1: 153-158. {B}

* Vagenas, T. [Βαγενάς, Θ.] 1958. Τσακωνιά και Τσάκωνες (Tsakonia and Tsakonians). Αρκαδικά 3.35. 15 November. {H}

* Vayacacos, D.V. [Βαγιακάκος, Δ.Β.] 1962. Περί του ετύμου της λέξεως Τσακονία-Τσάκονες (On the etymology of the word Tsakonia/Tsakonians). Αθηνά 66: 365-367. {H}

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ

Yahoo group on Tsakonia

Ethnologue entry on Tsakonian

Tourist Guide to Arcadia: Lenidi

Arcadian bibliography

Του Γιάννη Λαμπρινάκου

Διδάκτορα Αγγλικής γλώσσας και λογοτεχνίας

(Δημοσίευση στα Χρονικά των Τσακώνων – Τόμος Κ –, 2008).