«Η προσήμανση του κλασικού: Η παγερή ομορφιά ως μείζον ελληνικό ζήτημα (η περίπτωση της Ελένης)», από την Ειρήνη Μπόμπολη, φιλόλογο - συγγραφέα

Επέλεξα τη μορφή της Ελένης, παρόλο που δεν με αγγίζει στο ανθρώπινο επίπεδο, ακριβώς για αυτό τον λόγο. Θα προσπαθήσω να υποστηρίξω ότι η παγερά όμορφη Ελένη ουσιαστικά στερείται συναισθηματισμού, επειδή  έχει όλα εκείνα τα γνωρίσματα που αργότερα θα συναντήσουμε στο ελληνικό κλασικό ιδεώδες. Είναι μια προσήμανση της ελληνικής αντίληψης περί του ωραίου και ως τέτοια έχει έναν ιδιαίτερο ρόλο στην εξέλιξη των επών.

Θα σταθούμε στους εξής άξονες:

• Η μηδαμινή παρουσία της στα Έπη 
• Ο ρόλος της καταγωγής της και οι διάφορες θεωρίες γύρω από αυτό
• Οι συμβολισμοί  που προκύπτουν εξετάζοντας το αρχέτυπό της
• Ο ιδιαίτερος ρόλος της στην δομή- συνοχή και εξέλιξη των επών
• Τα συμπεράσματα μας σε επίπεδο οντολογικής θεώρησης του πολέμου

Για να είμαστε ακριβώς στο ζητούμενο, με ποιον τρόπο τα συναισθήματα δομούν και εξελίσσουν τα Ομηρικά Έπη, θα απαντήσουμε ότι η Ελένη με την αρπαγή της και την πράξη της αποτελεί την κορυφή της πυραμίδας των Ομηρικών επών και γύρω από αυτή συντάσσονται όλα τα δρώμενα. Πράξεις, αποφάσεις εκστρατείες, μάχες, θυσίες, μανίες, θρήνοι, μονομαχίες και καταστροφή. Για όλα αυτά δε φαίνεται να συγκινείται η Ελένη, αλλά δικαιωματικά τα απολαμβάνει («Τειχοσκοπία») .

Για Ελένη μιλάμε, για Ελένη πολεμάμε, σκοτωνόμαστε, και Ελένη δε βλέπουμε, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος.

Αν και το όνομα της Ελένης είναι άρρηκτα συνυφασμένο με τη σπουδαιότητα του Τρωικού πολέμου, ως πρόσωπο και άτομο κινδυνεύει να παραγκωνιστεί και ο ρόλος της να γίνει ασήμαντος. Αν και η Ιλιάδα, το πρώτο κείμενο που αναφέρεται στην Ελένη, καταλαμβάνει πάνω από 16.000 στίχους, η μόνη «περιγραφή» της από τον Όμηρο γίνεται κατά την «Τειχοσκοπία»:

«Κρίμα δεν έχουν οι Αχαιοί, δεν έχουν κρίμα οι Τρώες/χάριν ομοίας γυναικός τόσον καιρόν να πάσχουν. Τω όντι ομοιάζει ωσάν θεάς η τρομερή θωριά της».

Ο ίδιος ο Όμηρος κρατάει την Ελένη σχεδόν αθέατη από τους πολεμιστές και τους αναγνώστες, απλησίαστη, χωρίς καμιά συγκεκριμένη περιγραφή για το πώς είναι παρά μόνο, η ανεπανάληπτη φράση: «μοιάζεις φρικτά με τους θεούς» . Η ακτινοβολία της είναι στο μυαλό όλων, στόχος όλων η ανάκτησή της.

Παραμένει όμως σχεδόν σε ολόκληρο το έργο ένα όραμα, μια ιδέα, μια θεά που σχεδόν ίπταται πάνω από τις μάχες και τον πόλεμο και ταυτόχρονα κινεί τα νήματα όλου αυτού του φοβερού μακελειού. Αδιαμφισβήτητο στοιχείο η μοναδική ομορφιά της.

Βρισκόμαστε στον Ομηρικό κόσμο. Ο Τρωικός πόλεμος ως γεγονός διαδραματίζεται προϊστορικά και γράφεται στη μορφή που γνωρίζουμε λίγο πριν τους αρχαϊκούς χρόνους. Εδώ, πρέπει να τονίσουμε ότι οι περισσότεροι μελετητές αποφαίνονται ότι οι ομηρικοί ήρωες δεν κινούνται από συνειδητοποιημένα συναισθήματα και δεν διαχωρίζονται οι  πράξεις των ηρώων από τις συναισθηματικές τους καταστάσεις. Οι πράξεις τους απορρέουν από την ίδια τη φυσική συγκρότησή τους και πολλές φορές οι ήρωες δυσανασχετούν για τη μοίρα τους που τους όρισε αυτή τους την πορεία» .

Σύμφωνα με τον Χέρμαν Φρένκελ η αντίθεση μεταξύ του εγώ και του μη εγώ δεν υπήρχε ακόμα στον Όμηρο. «Στην Ιλιάδα ο άνθρωπος αποτελεί ακόμα τμήμα του κόσμου του» . 

H ηθική ευθύνη των ηρώων για τις πράξεις τους και η εσκεμμένη ή καλύτερα έλλογη πρόθεση δεν είναι ξεκάθαρα στον Όμηρο παρά πολύ αργότερα στη νεωτερική αντίληψη. Οι ομηρικοί ήρωες κινούνται περισσότερο υποταγμένοι σε μια αναγκαιότητα που απορρέει από την ίδια την ύπαρξή τους, από την αναγκαία τύχη, παρά από συναισθηματική παρόρμηση. Δυσανασχετούν για τις ίδιες τους τις πράξεις, αλλά δεν βασανίζονται από ξεκάθαρες συναισθηματικές ενοχές. Η ενοχή που απορρέει από τις πράξεις τους είναι συνυφασμένη με την αιδώ , «δηλαδή την ντροπή, τον αυτοσεβασμό, την αυτοπροστασία απέναντι σε αυτό που οι ίδιοι δημιούργησαν ως τέτοιοι που είναι» . Δεν είναι ξεκάθαρο αν τα κίνητρα διαμορφώνουν τις πράξεις τους ή αν οι πράξεις τους διαμορφώνουν στην πορεία τα κίνητρα.

Ο Λιαντίνης θα πει ότι «την ανθρώπινη φύση μέσα στον ορίζοντα της ηθικής,  μέσα στην κατηγορία της ηθικής, την είδανε οι Έλληνες σαν μία φυσική απορροή, μέσα από τη φυσική πραγματικότητα» . Η Ελένη, λοιπόν, ως ιδιαίτερη περίπτωση όχι απλά δεν έχει συναισθηματικές συγκρούσεις που να επηρεάζουν την εξέλιξη του Έπους ,αλλά  ενσαρκώνει μεγαλόπρεπα τη φυσική ομορφιά, όπως την είδαν οι Έλληνες με όλα τα παραλειπόμενα που αυτή προκαλεί στη θέα της. Στα πλαίσια της αιδούς που προαναφέραμε ξαφνιάζεται για όσα γίνονται εξαιτίας της πράξης της, αλλά δεν συντρίβεται συναισθηματικά από αυτό. * * * * *

Για να κατανοήσουμε καλύτερα το περιεχόμενο του συμβόλου Ελένη θα χρησιμοποιήσουμε τη μελέτη της δρ Ροζοκόκη Αλεξάνδρας , όπου αναφέρει πως «ένα  από τα αρχέτυπα της Ελένης φθάνει μέχρι την ινδική μυθολογία». Σύμφωνα με τη μελέτη αυτή, στην ινδική μυθολογία έχουμε τους Άσβιν, δύο δίδυμους θεούς του φωτός, νέους, ωραίους, καλούς και ευγενικούς με τους ανθρώπους και μία αδελφή ή φίλη τους έστω, τη Θεά της Αυγής. Είναι μία κοπέλα όμορφη, χαμογελαστή, ερωτική, θεότητα του φωτός. Ένα κοινό σημείο είναι, λοιπόν, ότι η Ελένη έχει να κάνει και με το φως, με τη Σελήνη. Διακρίνουμε εδώ «το πρότυπο της τριάδας: δίδυμοι Άσβιν - Θεά της Αυγής, Διόσκουροι και Ελένη».

* * * * *

Η δρ Ροζοκόκκη επισημαίνει, ωστόσο, ότι εντόπισε τις περισσότερες ομοιότητες της Ελένης με τη φοινικική Αστάρτη ή την ασσυριακή Ιστάρ. Θεές της βλάστησης, της χλωρίδας και της πανίδας, των θαλασσινών, πολεμική θεά, ενώ έχει συνδεθεί και με τον έρωτα. Στον ελλαδικό χώρο έγινε γνωστή ως Ουρανία Αφροδίτη. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, οι πρώτοι που λάτρεψαν την Ουρανία, ήταν οι Αχαιοί της Κύπρου. Είναι γνωστό στην Πάφο το Ιερό της Ουρανίας Αφροδίτης. Απ΄ εδώ, η λατρεία της πέρασε μετά στον ελλαδικό χώρο. Η λατρεία της Ωραίας Ελένης, θεάς πλέον, δε σταματά όμως σε αυτά τα γεωγραφικά όρια! «Η Ελένη λατρεύτηκε και στην Αίγυπτο . Ο Ηρόδοτος, επίσης, γράφει ότι υπήρχε Ιερό της Ελένης στη Μέμφιδα, μία από τις πιο σημαντικές ιερές πόλεις της Αρχαίας Αιγύπτου, και το Ιερό αυτό το αναφέρει ως το «Ιερό της Ξένης Αφροδίτης» . Έτσι, ονόμαζαν οι Αιγύπτιοι την Ελένη: «Ξένη Αφροδίτη», γεγονός που μας δείχνει και πάλι την ταύτιση των δύο θεοτήτων. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και με τον Στράβωνα , στο εν λόγω Ιερό στη Μέμφιδα, λατρεύονταν η Ξένη Αφροδίτη και η Σελήνη.

Αυτή η αναφορά μας ενισχύει την άποψη ότι η Ελένη είναι κάτι πολύ βαθύ και ριζωμένο στα πρώτα σκιρτήματα της ζωής. Και, όπως, τόσοι μύθοι ερχόμενοι από ανατολικά ελληνοποιούνται ταυτιζόμενοι με δικά μας βιώματα (όπως ο μύθος του Διονύσου), έτσι και το αρχέτυπο της Ελένης μετουσιώθηκε σε ελληνικό κάτω από τη σκιά του τρομερού Ταΰγετου .

Το σύμβολο τα Ελένης ανάγεται, όπως είπαμε,  βαθιά στον χρόνο και πολλές φορές ταυτίζεται με τις πρώτες λατρείες των δένδρων. Δεν είναι τυχαίο ότι στη Ρόδο λατρεύεται ως δενδρίτης , και σύμφωνα με μια παράδοση, «κρεμάστηκε από ένα δένδρο και αυτοκτόνησε» .

* * * * * 

Εδώ, αξίζει να αναφέρουμε τον τρόπο συνάρθρωσης-δομής των μερών του Έπους σε σχέση με το όλο. Διακρίνουμε έναν δωρικό τρόπο δομής, όπου τα μέρη αυτονομούνται και ισχυροποιούν τα επί μέρους χαρακτηριστικά τους σε ατόφιες σκηνές που ανοίγουν και κλείνουν αριστοτεχνικά. Η επί μέρους θεματολογία των σκηνών, οι διάλογοι, οι χαρακτήρες, οι συγκρούσεις αποτελούν ολοκληρωμένες ενότητες, οι οποίες όμως δένουν με το  όλο  με επίσης αριστοτεχνικό και αρμονικό τρόπο. Ο τρόπος αυτός που τον βρίσκουμε στην δωρική γλυπτική εντονότατα, θα οδηγήσει αργότερα σε αυτό που ονομάζουμε κλασικό. Στην συνάρτηση των μερών βρίσκεται η βασική ιδέα ανάκτησης της Ελένης, και κατ’ επέκταση της νίκης.

Η Ελένη βρίσκεται στο πιο ψηλό σημείο της πυραμίδας και εμπεριέχει πλήθος συμβολισμών: 1. Είναι θεά και ως θεά έχει εξουσία. Άρα, όποιος την κατέχει είναι ο πιο ισχυρός (εκτός από κόρη του Τυνδάρεω, είναι και κόρη του Δία)» . Θα λέγαμε είναι μία Διγενής, όπως και ο Έρως 2. Ως θεά είναι όμορφη, απόλυτα όμορφη με τρόπο μοναδικό και  μη αμφισβητήσιμο («φρικτά μοιάζεις με τους θεούς»). 3. Επίσης, ο άλλος λόγος που κινεί όλα αυτά τα πλήθη, τους βασιλιάδες και τα καράβια τους  είναι το θέμα της τιμής που προέκυψε με τη φυγή της και την εγκατάλειψη της εστίας της . Ο Μενέλαος είναι ντροπιασμένος, αλλά όλοι νιώθουν ένα κομμάτι από τη δική του ντροπή και φυσικά οι μνηστήρες , που δένονται με τον όρκο που δώσανε στον πατέρα Τυνδάρεω . 

Η ομορφιά απαιτεί εκδίκηση. Η ομορφιά είναι ισχυρή, έχει εξουσία και συνάμα εμπερικλείει και ηθική τελειότητα. Ουσιαστικά, η αρπαγή της Ελένης ισοδυναμεί με απώλεια της εθνικής ταυτότητας. Και σύμφωνα με τον Χέγκελ, «το πνεύμα της ιστορίας στην Ελλάδα ήταν στον ανθό της εφηβείας του» . Στο πρώτο άσπιλο και ασύγκριτο κάλλος.

Η μορφή της Ελένης δεν προκαλεί συναισθήματα από και προς την ίδια ακριβώς, επειδή αγγίζει την εικόνα της τελειότητας. Οι Δωριείς αναγνώρισαν σε αυτή το αδιαπραγμάτευτο κάλλος που έβλεπαν τριγύρω και το βίωναν στην καθημερινότητά τους . Δεν είναι τυχαίο που οι Δωριείς τη λάτρεψαν ως θεά και την είδαν ως πρότυπο αγνό και ηθικό σε σχέση με τους υπόλοιπους που την είδαν ως μοιχαλίδα.  Η Ελένη ως πρωτεϊκό σύμβολο αποτελούσε αδήριτο νόμο έκφανσης του ωραίου, που δεν επιδεχόταν αμφισβήτηση. Ήταν αυτό που, αργότερα, θα μεταφραστεί σε αρχαιοελληνικό έρωτα. Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων, ο Πάτροκλος και ο Αχιλλέας, ο φιλόσοφος έρως του Πλατωνικού «Φαίδρου» είναι μετουσιώσεις του προτύπου της Σπαρτιατικής Ελένης. Οι νόμοι δε γεννούν συναισθήματα. Επιβάλλονται. Και οι θνητοί απλά τους σέβονται και τους υπηρετούν.

Κι, ενώ, η παρουσία της Ελένης στα Ομηρικά Έπη είναι σχεδόν ανύπαρκτη, η ιδέα όμως της αθάνατης ομορφιάς σέρνει στα πόδια της τους καλύτερους και τους πιο ανδρείους. Κανείς από αυτούς δεν βρίζει ή δεν κακολογεί την Ελένη, αλλά αντίθετα σφάζονται για την απώλειά της. Είναι σαν μια φυσική αντίδραση σε μια πανάρχαια γνώση. Η ομορφιά δεν είναι κτήμα κανενός, αλλά όλοι την ποθούν. Στη σκηνή της «Τειχοσκοπίας», όπου η Ελένη μαζί με τους γέρους της Τροίας παρακολουθούν τον πόλεμο από τα τείχη ψηλά, η Ελένη εξηγεί ποιος είναι ο κάθε πολεμιστής με λεπτομέρειες, λες και τους γνώριζε πολύ καλά (αν και ήτο παιδούλα) αλλά και με τρόπο απόλυτα φυσικό, λες και αυτά που γίνονται έπρεπε να γίνουν. Έτσι, εξηγεί στον Πρίαμο για τον Μενέλαο, τον Αίαντα, τον Ιδομενέα. . .

Είναι αυτό που ο λαός με την δική του απαράμιλλη σοφία λέει : και στης Μαρίας την ποδιά, σφάζονται παλικάρια, χωρίς να δυσανασχετεί, γιατί ακριβώς και η Μαρία είναι  ένα κλασικό πρότυπο κάλλους.

Η Ελένη είναι η δοκός, ο υπέροχος δωρικός κίονας που στέκει ακλόνητη και γύρω της σφάζονται παλικάρια αδιαμαρτύρητα ή καλύτερα ξεχνώντας τον λόγο που σφάζονται. Το μόνο που τα ενδιαφέρει είναι να φανούν αντάξια μιας τέτοιας αμάχης. Για αυτό, οι Έλληνες βασιλιάδες ενώνονται πολύ γρήγορα κάτω από το κάλεσμα και την ηγεσία του Αγαμέμνονα για τον σκοπό της ανάκτησης της Ελένης. Το θέμα γίνεται εθνική υπόθεση ή καλύτερα είναι ίσως η πρώτη φορά που όλες οι πόλεις συμπεριφέρονται ως πόλεις του ίδιου έθνους.

Η Ελένη ως δοκός, όπως είπαμε, ενώνει τους Έλληνες σε έναν εθνικό πόλεμο με πρωταρχικό στόχο να άρουν την προσβολή που τους έγινε και να πάρουν πίσω την ωραιότερη γυναίκα, η οποία τους ανήκει ως έκφραση του προαιώνιου κάλλους. Αρκεί να φανταστούμε τα στρατόπεδα και τα πεδία των μαχών στην Τροία για να κατανοήσουμε ότι «το μήλο της έριδας», «η θεοπρόσωπη ομορφιά» αφορά θεούς και ανθρώπους. Πολεμούν οι άνθρωποι, πολεμούν και οι θεοί μαζί τους. Η αρπαγή της Ελένης έθεσε την αρμονία του κόσμου σε κίνδυνο και ο μόνος τρόπος να αποκατασταθεί ήταν ο πόλεμος.

Ένα τέτοιο σύμβολο λοιπόν, προκλασικό που όμως έχει όλα τα χαρακτηριστικά του μετέπειτα κλασικού δεν άπτεται συναισθημάτων. Στον κλασικό άνθρωπο πράξη και συναίσθημα ταυτίζονται. Ότι φαίνεται, είναι. Είναι αυτό που φαίνεται. Για αυτό και δεν με βρίσκει σύμφωνη η θεωρία του «Φαίνεσθαι και του Είναι» στην περίπτωση της Ελένης. Απλά ερχόμενη από την ανατολή ως θεά, ταυτίστηκε με την Aφροδίτη και μάλιστα όπως υπήρχαν δύο Αφροδίτες  Ουρανία και Αγοραία, έτσι και δύο Ελένες. Η Ουρανία Ελένη, λοιπόν, οδηγούσε τους Έλληνες και τους Tρώες στα παιδία της μάχης. Η ιδέα της ένθεης ομορφιάς που ενέπνευσε και όλο το ελληνικό θαύμα. Όσον αφορά τώρα την άψογη σκηνή της «Τειχοσκοπίας», μοιάζει περισσότερο για επιφάνεια, παρουσία της ιδεατής Ελένης, παρά για τη ίδια την Ελένη. Κατεβαίνει στα τείχη, παρατηρεί τη μονομαχία και περιγράφει τα παλικάρια που μονομαχούν και σκοτώνονται για χάρη της, χωρίς ουσιαστικά να λυπάται εξυπηρετώντας έτσι και την οικονομία του έργου.

Εδώ, πρέπει να  προσθέσουμε κάτι σημαντικό. Η αρπαγή της Ελένης συντελεί σε μια περισσότερο εσωτερική δομή των επών. Για πρώτη φορά συνενώνονται όλες οι τότε πόλεις-κράτη για έναν κοινό σκοπό, την ανάκτηση της ουσίας τους, του ιδιαίτερου στοιχείου τους που τους ενώνει, το ελληνικό βίωμα του κάλλους. Και, παρόλο, που ο Όμηρος τους ονομάζει Δαναούς Αργείους, Αχαιούς, πίσω από αυτά τα ονόματα  ο ελληνισμός αναγνωρίζει τον εαυτό του στο σύμβολο της όμορφης Ελένης . Από τη μια ενώνει τους Έλληνες και από την άλλη  τους φέρνει σε αντιπαλότητα με τους Τρώες. Οι Τρώες δεν είναι βάρβαροι επειδή μιλούν άλλη γλώσσα ή έχουν άλλα ήθη και έθιμα. Απλά για αυτούς η Ελένη είναι ένα ανεκτίμητο λάφυρο, αλλά ξένο βίωμα.

Ο Μενέλαος όντως βρήκε μυθολογικά στην Αίγυπτο την πραγματική Ελένη , αυτή με την οποία πλάγιαζε. Και στη Τροία; Μια ιδέα. Ένας ίσκιος, κάτι το άπιαστο, η υπέρτατη ιδέα της ωραιότητας. Το αρχετυπικό κάλλος όπως το ανάστησαν οι Δωριείς και το ζήλεψαν και το μιμήθηκαν όλοι οι άλλοι. Ίσως ο Τρωικός πόλεμος, ιδωμένος από την ομηρική σκοπιά να είναι ο μόνος που είχε έναν σοβαρό λόγο. Τον πιο σοβαρό. Την ίδια τη ύπαρξή μας. Ένας πόλεμος οντολογικός. Το πρωτοφανέρωμα του αρχαίου ελληνικού κάλλους, το οποίο αναδύεται από τη  φύση, την ελληνική φύση όπως διαγράφεται στα καλάμια του Ευρώτα και στις κορυφές του Ταύγετου.

Άξιον προσοχής είναι η επιδίωξη του ίδιου του ποιητή να διαχωρίσει την υλική φθαρτή υπόστασή της με την θεϊκή καταγωγή της, αλλά και με την υπέρτατη ιδέα που εκφράζει. Προφανώς είναι και ο λόγος που απουσιάζει από τα δρώμενα. Ο ποιητής φρόντισε να την κρατήσει στο «ύψος» της. Άφθαρτη και απρόσιτη. Μάλιστα στις σκηνές που πρωταγωνιστεί, όπως και στη σκηνή της Οδύσσειας, όπου ο Τηλέμαχος τους επισκέπτεται στη Σπάρτη, μαζί με τον Μενέλαο, εκείνη αποσύρεται για να μιλήσουν μόνοι τους οι άνδρες . Και εδώ να αναφέρουμε ότι δε μοιάζει τυχαίο η εμφάνιση της Ελένης σε ένα σημείο του κάθε έπους, ως ένας επιμέρους πόλος συνοχής του κάθε έπους γύρω από το επίμαχο πρόσωπο που κινεί τα νήματα της δράσης όλων των προσώπων. ***

Συμπεραίνοντας, θα τονίσουμε πως η δομή των επών με βάση την παρουσία της Ελένης είναι η άριστη συνοχή των μερών τους γύρω από τον βασικό άξονα της παγερής κλασικής ομορφιάς της. Όλη η κινητήριος δύναμη της δράσης των προσώπων, των επιμέρους συναισθημάτων, συμπλοκών, αλλά και αποφάσεων είναι η Ελένη. Η ακτινοβολία της, αλλά και η μισητή μορφή της μοιχαλίδας  πλανάται ως καθοριστικός μαγνήτης των εξελίξεων, αλλά θα τολμούσαμε να πούμε και ως μοίρα αδυσώπητη του ανθρώπινου είδους. Ομορφιά και θάνατος μαζί. Η αλήθεια της ύπαρξης. Ζωή και θάνατος, λίμπιντο και καταστροφή συγκεντρωμένα στο αρχέτυπο της μορφής της Ελένης, του απόλυτου κάλλους, απαλλαγμένου από εσωτερικές ανατρεπτικές δονήσεις. Το πρόσωπό της, καθαρά ελληνικό, σε κάποιους αιώνες θα μεταλλαχθεί στο ολύμπιο πρότυπο του Απόλλωνα.

* * * * *

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ελληνόγλωσση και Ξενόγλωσση)

1. Bernard W. (2014).  Αιδώς και ανάγκη, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
2. Βλάχος Ά. μτφρ. και προλεγόμενα), (1987-1990). Ηροδότου Ιστορίαι, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα.
3. Γεωργοπαπαδακος Α. (μτφρ και επιμ.), (1985). Θουκυδίδη Ιστορία, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Μαλλιάρης.
4. Decharme P. (2011). Ελληνική Μυθολογία, μτφρ.Ζαρούκας Κ., Αθήνα: Εκδόσεις Μέρμηγκας.
5. Frankel H. F. (21977). Homerische Gleichnisse. G?ttingen.
6. Θεοδωρακόπουλος Ι.Ν. (μτφρ). (92013). Πλάτωνος Φαίδρος, Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
7. Gaisford, T. S.R.P. (1964). Suidae Lexicon Post Ludolphum Kusterum ad Codices Manuscriptos, tomus 1, Oxonii: E. Typographed Academico.
8. Καιδόγλου Θ. (μτφρ). (2002), Απολλοδώρου Βιβλιοθήκη, Εκδοτική Θεσσαλονίκης.
9. Λιαντίνης, Δ,. (2006). Γκέμμα, Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιογονία.
10. Μαρωνίτης, Δ.Ν. (2012). Ομήρου «Ιλιάς». Μετάφραση - επιλεγόμενα: Δ. Ν. Μαρωνίτης. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα.
11. Μαρωνίτης Δ.Ν. (μτφρ.-προλεγόμενα), (1996). Ομήρου Οδύσσεια: Τα εν Λακεδαίμονι, Ραψωδία Δ, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.
12. Μαρωνίτης Δ. Ν. (2012). Σοφοκλής, Αίας. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
13. Μαυρόπουλος Θ. Γ. (μτφρ.), (2008). Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Αυλίδι, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτρος.
14. Νίτσε, Φ. (2009). Η γέννηση της Τραγωδίας, μτφρ. Μαρσέλλος Χρ., Αθήνα: Εκδόσεις Βιβλιοπωλέιον της «Εστίας.
15. Παυσανίας, (2004). Ελλάδος Περιήγησις, Κορινθιακά-Λακωνικά, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
16. Ροζοκόκη Α. (2010). Η Ελένη της Σπάρτης: Η σπουδαιότητα της καταγωγής και η ανίχνευση της υπόστασής της, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαηλιού.
17. [Συλλογικό Έργο], (2009). Η φαινομενολογία του πνεύματος του Γκ. Β. Φ. Χέγκελ, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.