Μανιάτες Μακεδονομάχοι - video

Ο Μακεδονικός Αγώνας θα μείνει στη μνήμη των περισσοτέρων ως ένας ανορθόδοξος πόλεμος ελληνικών και βουλγαρικών ενόπλων σωμάτων μέσα στην τουρκική επικράτεια. Σκοπός των ελληνικών σωμάτων ήταν να περιφρουρήσουν το εθνικό φρόνημα των χωριών, ν΄ αποκαταστήσουν την τάξη σε όσα χωριά είχαν σημειωθεί αποσκιρτήσεις μετά από πιέσεις των αντιπάλων, να εξουδετερώσουν τις ένοπλες ομάδες και να περιορίσουν τη δράση των ληστρικών σωμάτων, τα οποία κινούνταν μεταξύ παρανομίας και εθνικού αγώνα, ταλαιπωρώντας τους αγροτικούς πληθυσμούς. 

Ο αγώνας αυτός άρχισε ουσιαστικά το 1903 και πήρε τέλος το 1908, όταν θεσπίστηκε το τουρκικό σύνταγμα με το κίνημα των Νεοτούρκων. Σ΄ αυτό το χρονικό διάστημα, δύο ήταν οι κυριότεροι εχθροί του ελληνικού στοιχείου: οι Βούλγαροι κομιτατζήδες και οι Τούρκοι σωβινιστές. 

Παρά τον διμέτωπο αγώνα, εναντίον Βουλγάρων και Τούρκων, τα ελληνικά σώματα κατόρθωσαν σταδιακά να περιορίσουν τα βουλγαρικά ερείσματα και ν΄ αποκαταστήσουν την εθνολογική ισορροπία. 

Ιδιαίτερα σκληρός ήταν ο αγώνας στην ελώδη λίμνη των Γιαννιτσών, σημείο στρατηγικής σημασίας για τον έλεγχο των οδικών αρτηριών, ενώ πολυάριθμες και φονικότατες μάχες έγιναν στα βουνά της δυτικής Μακεδονίας για την τελική επικράτηση σε διαφιλονικούμενα σλαβόφωνα χωριά. 

Από το 1906 ο τουρκικός στρατός ανέλαβε σημαντικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και περιόρισε αισθητά τη δράση των ενόπλων ομάδων, ελληνικών και βουλγαρικών. Πάντως κατά τη διετία 1907-1908 τα ελληνικά σώματα είχαν κερδίσει σημαντικό έδαφος σε όλη την έκταση της Μακεδονίας και είχαν διασφαλίσει είτε την παραμονή, είτε την επανασύνδεση με το Πατριαρχείο πολυάριθμων ελληνικών κοινοτήτων. 

Είναι γεγονός, ότι ποτέ οι Έλληνες δεν υπολόγισαν θυσίες, προκειμένου να γλιτώσει η Μακεδονία από τους Βουλγάρους, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν κάθε μέσο, προκειμένου να την κάνουν Βουλγαρική. Η τακτική τους αυτή, αφύπνισε τους Έλληνες, πολλοί και από όλα τα μέρη της Ελλάδος, έτρεξαν εθελοντές, για να βοηθήσουν τους Έλληνες Μακεδόνες στο σκληρό και άνισο αγώνα τους. 

Ανάμεσά τους και οι Μανιάτες εθελοντές, που δυστυχώς ακόμα και σήμερα η εθελοντική προσφορά τους αποσιωπάται ή δεν προβάλλεται όσο της αξίζει, ενώ «ενοχλούν» οι προσπάθειες προβολής των αγωνιστών της Μάνης. Η προσπάθειά μας αποσκοπεί να αναδείξει τους λησμονιμένους  εκείνους ήρωες, που αγωνίστηκαν (και πολλοί «έμειναν») για τη δοξασμένη γη του Αλεξάνδρου. 

Προπαρασκευή

Πρώτη συστηματική εξόρμηση των Σλάβων ήταν να πετύχουν την ψυχική και γλωσσική αφομοίωση του ελληνικού πληθυσμού, ώστε να έχουν να επικαλεστούν στοιχεία ενισχυτικά των επιδιώξεών τους. Η προσάρτηση στη Βουλγαρία της Ανατολικής Ρωμυλίας τους ενίσχυσε, ώστε να στραφούν απερίσπαστοι στην απόσπαση του μακεδονικού χώρου. γνωρίζοντας πως το ελληνικό στοιχείο δεν θα υπόκυπτε εύκολα, έριξαν το σύνθημα "η Μακεδονία για τους Μακεδόνες" ζητώντας και τη συνδρομή των Ελλήνων γι΄ αυτόν τον "κοινό αγώνα". 

Άρχισαν την επίθεση τους με τη λεηλασία ναών και μοναστηριών και τη σφαγή ιερέων και καλόγερων. Ο άτυχος πόλεμος του 1897, ενώ αποθάρρυνε το μακεδονικό ελληνισμό, έδινε φτερά στους κομιτατζήδες. Παράλληλα - και επίσημα - οι Βούλγαροι αναλάμβαναν ζωηρή και συστηματική προπαγάνδα στην Ευρώπη. Οργάνωσαν μικρά ευέλικτα σώματα που είχαν δυο στόχους: να εισπράττουν χρήματα με αναγκαστικές εισφορές και να εξοντώνουν όποιον αντιστεκόταν στο βουλγαρικό κομιτάτο. 

Τον Απρίλιο του 1903 αναστατώνεται η Θεσσαλονίκη από βόμβες στους κεντρικούς δρόμους, καίγεται η Οθωμανική Τράπεζα, καταστρέφονται οι εγκαταστάσεις αεριόφωτος και ανατινάζεται ένα μεγάλο γαλλικό εμπορικό πλοίο. 

Αυτά τα γεγονότα έδωσαν αφορμή να επέμβουν οι τότε Μεγάλες Δυνάμεις, Ρωσία και Αυστρία, και να πετύχουν κάποιες μεταρρυθμίσεις στο καθεστώς της Μακεδονίας. Έτσι τους πρώτους μήνες του 1904 σχηματίστηκε στους τρεις νομούς Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Σκοπίων, σώμα χωροφυλάκων με διοικητή Ιταλό στρατηγό που είχε στις διαταγές του πέντε ανώτερους Ευρωπαίους αξιωματικούς. Όμως καθεμιά από τις δυνάμεις απέβλεπε σε δικούς της σκοπούς. Έτσι, τίποτα δεν άλλαξε, ενώ το βουλγαρικό κομιτάτο συνέχιζε με περισσότερη ένταση τη δράση του, εξαφανίζοντας Έλληνες πρόκριτους (γιατρούς, δασκάλους, ιερείς κλπ.) και σφάζοντας άοπλους χωρικούς στις πλατείες των χωριών, μπροστά στα μάτια των συγχωριανών τους. 

Την άνοιξη του 1903 όμως, σχηματίζεται η πρώτη επιτροπή, η Μακεδονική Φιλική Εταιρεία από τον Αργύριο Ζάχο, τον Θεόδωρο Μόδη και τον Θεόδωρο Καπετανόπουλο. Σκοπός ήταν να πειστεί η Ελληνική κυβέρνηση να ενισχύσει την ένοπλη άμυνα των ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας. Έτσι την άνοιξη του 1904, έρχονται στη Μακεδονία για να μελετήσουν την κατάσταση και να υποδείξουν πρακτικά μέτρα οι λοχαγοί Αναστάσιος Παπούλας και Αλέξανδρος Κοντούλης και οι ανθυπολοχαγοί Γ. Κολοκοτρώνης και Π. Μελάς. 

Παράλληλα στην Αθήνα στις 22 Μαΐου 1904 ιδρύθηκε το Μακεδονικό Κομιτάτο, στα γραφεία της εφημερίδας «Εμπρός». Εμπνευστής, ιδρυτής, αλλά και Πρόεδρος του κομιτάτου ήταν ο διευθυντής της εφημερίδας «Εμπρός» Δημήτρης Καλαποθάκης (1862-1921) από την Αρεόπολη και μέλος της πρώτης οργανωτικής επιτροπής ο Πέτρος Κανελλίδης (1846-1911) από το Κουτήφαρι της Έξω Μάνης, διευθυντής της εφημερίδας «Καιροί». Το κομιτάτο, μέλη του οποίου είναι οι Ν. Πολίτης, καθηγητής πανεπιστημίου, Ιωάννης Ράλλης, Πέτρος Σαρόγλου κλπ. αποφασίζει να δράσει άμεσα στέλνοντας ένοπλα σώματα και οπλισμό στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας. 

Ο Καλαποθάκης, που ως δημοσιογράφος και ως άνθρωπος είχε την καθολική εκτίμηση κράτους και λαού, κρατάει ουσιαστικά στα χέρια του το σχεδιασμό του Αγώνα στο κέντρο. Οργανώνει τα αντάρτικα σώματα και τα αποστέλλει στη Μακεδονία, αλληλογραφεί και συντονίζει, ενημερώνει το κράτος για τον Αγώνα και τον άξιο πρόξενο της Θεσσαλονίκης, τον Λάμπρο Κορομηλά. Στο γραφείο του γίνονται οι στρατολογήσεις και η οργάνωση των εθελοντών και φυσικά των Μανιατών εθελοντών. 

Σ΄ όλα τα ελληνικά προξενεία αποσπάστηκαν αξιωματικοί του στρατού και δημιούργησαν ένα θαυμάσιο δίκτυο συνεργατών και αγωνιστών. Στόχος τους ήταν η εξουδετέρωση της βουλγαρικής και ρουμανικής προπαγάνδας, η εμπιστευτική αλληλογραφία, η κατασκοπεία, η μεταφορά τραυματιών, η τροφοδοσία των Ελλήνων ανταρτών και γενικά η υπεράσπιση του ελληνικού στοιχείου. 

Ένοπλη δράση

Ο Παύλος Μελάς ήταν αξιωματικός του πυροβολικού και γαμπρός επ΄ αδελφή του Ίωνα Δραγούμη. Έλαβε μέρος στον πόλεμο του 1897 και μπήκε μυστικά για πρώτη φορά στη Μακεδονία τον Φεβρουάριο του 1904, μαζί με τον Κοντούλη, τον Παπούλα και τον Κολοκοτρώνη. Για δεύτερη φορά επέστρεψε τον Ιούλιο, ως δήθεν ζωέμπορος με το όνομα Πέτρος Δέδες. 

Για τρίτη και τελευταία φορά πέρασε τα σύνορα από τη μεριά της Κοζάνης στις 27 Αυγούστου του 1904 με σώμα 35 ανδρών από Μακεδόνες, Κρητικούς, Λάκωνες κλπ., ως αρχηγός των Σωμάτων Μοναστηρίου – Καστοριάς. Έδρασε με το ψευδώνυμο καπετάν Μίκης Ζέζας, σύνθεση των ονομάτων των παιδιών του. Ο θάνατός του από τουρκικό βόλι στη Στάτιστα Καστοριάς -το σημερινό Μελά- στις 13 Οκτωβρίου του 1904, συντάραξε τους Πανέλληνες και τον έκανε ήρωα και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα. 

Ο Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης έλεγε σε γνωστό του: «Όπου να ‘ναι φτάνουν από κάτω και Ελληνικά σώματα. Κρητικοί και Μανιάτες. Θα δεις κάθε κλαδί και παλικάρι». Και πραγματικά δεν διαψεύσθηκε ο μάρτυρας Ιεράρχης, μεγάλη επίσης μορφή του Μακεδονικού Αγώνα, αφού ακολούθησαν άλλα αντάρτικα σώματα, που η παρουσία τους και η δράση τους εμψύχωνε τους Έλληνες Μακεδόνες. 

Αρχηγοί και οπλαρχηγοί των ελληνικών σωμάτων, στο μακροχρόνιο και σκληρό εκείνο αγώνα, ξεκίνησαν από όλα τα μέρη της ελεύθερης Ελλάδας και είναι αναρίθμητες οι πράξεις ηρωισμού και αυτοθυσίας ενός αγώνα που παρατάθηκε ως το καλοκαίρι του 1908, οπότε θεσπίστηκε το νέο τουρκικό Σύνταγμα. 

Δεν φτάνουν αλήθεια χίλιες σελίδες για ν’ απαριθμήσει κανείς ονόματα και δράση Μανιατών στα χώματα της Μακεδονίας. 

Συμμετοχή Μανιατών στο Μακεδονικό αγώνα 

Ο Μακεδονικός αγώνας ήταν ιδιόμορφος στη προπαρασκευή και στην οργάνωση και πολύμορφος στην ένοπλη δράση. Σε όλες τις φάσεις του μετέχουν Μανιάτες, που εθελοντικά πολέμησαν και στη Κρήτη (1841, 1869, 1895, 1897), στη Θεσσαλία (1854) και στη Μακεδονία (1897). 

Προπαρασκευή

Στη προπαρασκευή συναντάμε δύο διαπρεπείς Μανιάτες, δημοσιογράφους και διευθυντές εφημερίδων, το Πέτρο Κανελλίδη (ΚΑΙΡΟΙ) και το Δημήτρη Καλαποθάκη (ΕΜΠΡΟΣ). 

Ο Π. Κανελλίδης διακρίθηκε ως εθελοντής στη Κρήτη το 1869 στο σώμα του μανιάτη Δημήτρη Πετροπουλάκη, ενώ ο Δ. Καλαποθάκης με την αρθρογραφία του για το Μακεδονικό ζήτημα, με το ψευδώνυμο «Μακεδονικός», επηρέαζε τη κοινή γνώμη και είναι αυτός που οργάνωσε το Μακεδονικό κομιτάτο. 

Οργάνωση

Από το γραφείο του Καλαποθάκη οργανώνονται τα εθελοντικά σώματα που εισέρχονται στη Μακεδονία, ο ανεφοδιασμός, η αλληλογραφία κλπ. 

Στη περιφέρεια εργάζονται πολλοί μανιάτες και ενδεικτικά αναφέρονται: 

• Ο Κυριάκος Ταβουλάρης, ανθυπασπιστής του πυροβολικού που υπηρετεί στο προξενείο Θεσσαλονίκης, από το Μάρτιο του 1906 έως το 1909, με το ψευδώνυμο «Κατσανός».
• Δ. Ανδρουβιτσανέας, ως δάσκαλος σε διάφορα χωριά της Βέροιας και της Έδεσσας.
• Ο Ιωάννης Ζαγοριανάκος (καπετάν Ζάγρας), ως πράκτορας στη Προσοτσάνη, Καβάλα, Δεδέγαετς και Κωνσταντινούπολη.
• Ο Παρασκευάς Ζερβέας (καπετάν Παρασκευάς), ως γεωπόνος στη περιφέρεια Ρουμλουκίου.
• Ο Μανούσος Καναβαράκος (καπετάν Μανούσος), ως δάσκαλος στους Αποστόλους (Πέλλα).
• Ο Βασίλης Καραμούζης, κυβερνήτης εμπορικού πλοίου υπό Τουρκική σημαία μετέφερε πυρομαχικά.
• Ο Γρ. Λαδακάκος, διευθυντής σχολείου στη Γουμένιτσα.
• Ο Λεωνίδας Μπεχράκης, από την Αρεόπολη, ως πράκτορας στη Καβάλα.
• Ο Παναγιώτης Παπατσανετέας (καπετάν Παναγιώτης) ως ταβερνιάρης, ζωέμπορος και διευθυντής σχολείου στη Καστοριά.
• Ο Παναγουλάκος (Εμίλιος Εβρότας ή Χαριτωνίδης), ως επιθεωρητής σχολείων στη Καστοριά.
• Ο Γαβριήλ Προκοπέας ως υπάλληλος εταιρείας στο Σουφλί.
• Ο Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς), ως ηγούμενος στη Μονή Όσσιανης (Αρχαγγέλου) με το ψευδώνυμο Παπαχρήστος.
• Ο Ιωάννης Δεμέστιχας (καπετάν Νικηφόρος), ως παραγγελιοδόχος στη Θεσσαλονίκη και προμηθευτής πολεμικού υλικού.
• Ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης στην ανατολική Μακεδονία και δυτική Θράκη με το ψευδώνυμο «Μαυρομάτης». 

…και άλλοι.

Πολλοί από τους ανωτέρω όταν η ανάγκη του αγώνα το επέβαλε, ανέλαβαν ένοπλη δράση με τα αντάρτικα σώματα. 

Για τον εξοπλισμό και τη διακίνηση των αντάρτικων σωμάτων στη Μακεδονία, ενεργούσαν ως εκπρόσωποι του κομιτάτου μεταξύ άλλων οι: 

• Στα Τρίκαλα ο ανθυπολοχαγός Παύλος Λαμπίρης από το Γύθειο και ο υπολοχαγός Γρηγόρης Προκοπέας από το Λεύκτρο.
• Στη Καλαμπάκα ο ενωμοτάρχης Γ. Κουτρουβίδας. 

Περιοχές δράσης Μανιατών 

Κεντρική Μακεδονία 

• Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς), Λαγκαδά, Γουμένιτσα, λίμνη Γιαννιτσών, Χαλκιδική, Όλυμπος, Πιερρία.
• Παναγιώτης Παπατσανετέας (καπετάν Παναγιώτης) λίμνη Γιαννιτσών, Χαλκιδική.

Ανατολική Μακεδονία 

• Αντώνης Βλαχάκης (καπετάν Λίτσας) Καστανοχώρια
• Λεωνίδας Πετροπουλάκης (καπετάν Λεωνίδας) Καστανοχώρια
• Γρηγόρης Φαληρέας (καπετάν Ζάκας) Καστοριά, Βογατσικό, Καστανοχώρια, Πτολεμαΐδα, Γρεβενά.
• Νικόλαος Τσοτάκος (καπετάν Γέρμας) Καλογερικό.
• Θεόδωρος Μαντούβαλος (καπετάν Ταΰγετος) Καλογερικό

Διαμέρισμα Ολύμπου 

• Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς)
• Γεώργιος Φραγκάκος (καπετάν Μαλέας)
• Ο Μανούσος Καναβαράκος (καπετάν Μανούσος)

Λίμνη Γιαννιτσών 

• Κωνσταντίνος Μπουκουβάλας (καπετάν Πετρίλος)
• Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς)
• Παναγιώτης Παπατσανετέας (καπετάν Παναγιώτης)
• Ο Παρασκευάς Ζερβέας (καπετάν Παρασκευάς)
• Νικόλαος Μαντούβαλος (καπετάν Νίκος)
• Ιωάννης Δεμέστιχας (καπετάν Νικηφόρος) 

Τους Μανιάτες καπετάνιους πλαισίωσαν εθελοντικά πολλοί Μανιάτες υπαξιωματικοί, όπως και άλλους καπετάνιους μη Μανιάτες, ως υπαρχηγοί, οπλαρχηγοί ή ομαδάρχες όπως: 

• οι οπλαρχηγοί Κ. Ταβουλάρης, Β. Μπουτσικάρης, Β. Στρατάκος, Π. Τζανάκος, Δ. Πιτσινίγγος, Π. Δρακουλάκος, Κούμανης Βραχάτης, Βασ. Τσιμπιδάρος (καπετάν Βάσος - Καρέα), Γ. Φραγκογιάννης (Μπουλαριοί), Φ. Κιτρινιάρης (καπετάν Λίβας – Καρδαμύλη), Στ. Σαμπατάκος, 
• οι επιλοχίες Μ. Φουρίδης ή Φουριδάκος (καπετάν Λίμπερδος), Γ. Παναγιωτέας, Παν. Κουκής (Κάμπος Αβίας), Π. Μαλεύρης (Κουλούμι), 
• οι λοχίες Δ. Αποστολάκος (καπετάν Καραβοστάσης), Δημ. Κουρέας (Μάλτα Αβίας), Ευάγγ. Μπαϊρακταρέας (καπετάν Ακίλλας - Καρδαμύλη), Τζ. Πιερρουτσάκος (Γέρμα), Γρηγ. Ρογκάκος, Ηλ. Χιονάκος (καπετάν Λιάς), Δ. Μιχαλέας, Π. Οικονομάκος, 
• ο ενωμοτάρχης εφίππου χωροφυλακής Π. Δικαιάκος, ο ενωμοτάρχης Γ .Κουτρουβίδης (Νομιτσί), ο υπενωμοτάρχης Στ. Σαμπατάκος κ.ά. 

Ακόμη γνωστοί Μανιάτες που αγωνίσθηκαν στο Μακεδονικό αγώνα, ως απλοί στρατιώτες ή πολίτες είναι οι: 

Ι. Αγγελάκος, Κυρ. Αντωναράκος (Γύθειο), Ν. Αποστολάκος, Κ. Αρναούτης, Ν. Βαβέας, Δ. Βαχαβιώλος, Π. Βορβολάκος, Π. Γκητάκος, Ν. Γκαζάκος, Π. Δαμιανάκος, Ν. Δαμιανέας (Σαϊδόνα), Η. Δικαίος (Μεγ. Μαντίνεια), Β. Δουκάκης, Δ. Δραγώνας (Βέργα), Ι. Θεοδωράκος, Α. Θωμόπουλος (Γύθειο), Ν. Καζάκος, Ν. Καλλιδώνης, Χαρ. Καμινέας (Καρδαμύλη), Εμμ. Καμπούρης (Προσήλιο), Πάν. Καπετανάκης (Μεγ. Μαντίνεια), Στ. Καχριμάνης, Γρηγ. Κοιλάκος (Αρεόπολη), Στρ. Κομπιλίρης (Προάστειο), Γ. Κορνάρος, Βασ. Κουζήγιαννης, Ι. Κουζιγιάννης (Γύθειο), Γ. Κουκουτσέας, Γ. Κουμουνδουρέας (Λαγκάδα), Ι. Κούμπαρης, Μ. Κουράκος, Ι. Κουρέας, Μ. Κριάλης, Βασ. Κωστάκος, Ξενοφών Κωστέας (Γούρνιτσα Καρδαμύλης), Γρ. Λαδακάκος, Παν. Μανακάκος, Π. Μαρινάκος, Α. Μανολαράκος, Π. Μεράκος, Μοτσάκος, Βασ. Μουτζουρίδης, Ι. Μπαλιτσάρης, Π. Μπομπάκος, Χ. Μπουραζάνης, Β. Μπουρζινάκος, Κ. Οικονομάκος, Ι. Οικονομάκος, Δ. Οικονόμου, Ανδ. Πατσαλέας ή Πετσάλης (Πλάτσα), Π. Πετροπουλάκης, Παύλος. Πιερράκος, Ν. Σαλιμίδης (Αρεόπολη), Π. Σκοντράκος, Γ. Σκοπετέας (Εξωχώρι), Σωτ. Σκοπετέας (Εξωχώρι), Κ. Σκορδάκος και ο αδελφός του Γ. Σκορδάκος, Β. Σταματάκος, Α. Σταυριανάκος, Παν. Στεφανάκος, Χ. Τασάκος, Α. Τζανέας, Δαμιανός Τζινάκος (Γύθειο), Η. Τσιριτέας, Γ. Χαλουλάκος, 

Μεταξύ των νεκρών του αγώνα θύμα της θηριωδίας των κομιτατζήδων υπήρξε και ο Ιερέας Νείλος Γιαννούκος από τις Γαϊτσές, ηγούμενος της Μονής Παναγίας Βλαχοκλεισούρας. 

…και άλλοι πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι,

που τόσα χρόνια πολέμησαν, που άλλοι σκοτώθηκαν και άλλοι έζησαν με σακατεμένη υγεία, για να συνεχίσουν όμως την εθελοντική τους προσφορά στους νέους αγώνες του Ελληνισμού (Βαλκανικοί πόλεμοι, Βορειοηπειρωτικό, Μ. Ασία). 

Κάθε αγωνιστής και ένα βιβλίο δράσης και πίστης. Με τέτοιους ήρωες πως αλήθεια μπορεί να χαθεί η Μακεδονία, η απέραντη Ελληνική χώρα; Αυτούς ας έχουμε κάθε στιγμή - σήμερα και αύριο - στο νου και στην ψυχή μας...

^(*) Τα ονόματα είναι από τα βιβλία:

• «Η συμβολή της Μάνης εις τον Μακεδονικόν Αγώνα 1904 - 1908», Αθήνα 1994 Δικαίου Βαγιακάκου.
• «Εθελοντικοί Αγώνες της Μάνης δια την Ελευθερίαν (1840 – 1940)», Αθήναι 1950, Γεωργίου Αχ. Γιαννακάκου – Ραζέλου.