Η ηρωική αντίσταση του άρχοντος Πρινοκοκκά και των τριακοσίων μαχητών του στο Καστρί Λακεδαίμονος το 1460

Η Άλωση του Καστρίου και η μαρτυρική θυσία των κατοίκων του αποτελεί πολύτιμη ψηφίδα στο μωσαϊκό του ιστορικού μας βίου

Είναι τιμή και χρέος η μνήμη της ηρωικής θυσίας των αγωνισαμένων και πεσόντων υπέρ πίστεως, ελευθερίας και πατρίδος. Το έπος του Πρινοκοκκά και των Καστριωτών έχει μεγάλη ιστορική, διδακτική και εν γένει παιδαγωγική σημασία στη σφυρηλάτηση της τοπικής και συνάμα εθνικής μας συνείδησης και αυτογνωσίας, σε μια περίοδο οξύτατης κρίσεως, που χαρακτηρίζεται πρωτίστως για την απαξίωση της ανθρώπινης προσωπικότητας και την αμφισβήτηση διαχρονικών αξιών, όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η αυτοθυσία, η γενναιότητα και ο πατριωτισμός. Είναι όμως όλα αυτά τόσο επίκαιρα και ζωτικά για τη θνητή διάσταση της υπάρξεώς μας. Η ψηλάφηση της ηρωικής αντίστασης των Καστριωτών το 1460 καταμαρτυρεί τα αίτια και τις αφορμές που οδηγούν πάντοτε σε μια Άλωση, πρώτα πνευματική και δευτερευόντως υλική· αυτολεξεί στην υποδούλωση, στον θάνατο. 

Το Δεσποτάτο του Μορέως, το τελευταίο βυζαντινό έρεισμα, υπέστη κατά τα μέσα του 15ου αιώνα καθολική αποδόμηση σε πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, με συνέπεια να γίνει τελικά εύκολη λεία για τους Οθωμανούς και τους Λατίνους. Η κρίση που μάστιζε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα είχε ως αποκορύφωμα την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, και, επτά χρόνια αργότερα, το 1460, την πτώση του Μυστρά. Οι δύο δεσπότες, Δημήτριος και Θωμάς Παλαιολόγος, έρμαια του καιροσκοπισμού, της φαυλότητας και της ιδιοτέλειάς τους, δίχως όραμα και σχεδιασμό για τις κτήσεις τους, αναλώθηκαν σε μια ατελέσφορη εμφύλια διαμάχη που είχε ως συνέπεια τον εξωτερικό παρεμβατισμό και την οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση του πληθυσμού, λόγω της υπέρμετρης φορολογίας και των πολεμικών συγκρούσεων. Τα πραγματικά αίτια της συμφοράς καταφανή, όπως και οι αφορμές, με κυριότερη αυτή που ο ιστορικός Γεώργιος Σφραντζής καταλογίζει, εθελοτυφλώντας, στο αλλόφυλο στοιχείο και συγκεκριμένα στο κάκιστον και αφελέστατον γένος των Αλβανιτών, το οποίο όμως προτίμησε μαζί με μεγάλη μερίδα ελληνικού πληθυσμού της υπαίθρου να αντισταθεί διεκδικώντας ελευθερία. 

Στο Καστρί έμελε να συμβούν οι τελευταίες σκηνές του δράματος, ανάμεσα στον δεσπότη του Μυστρά Δημήτριο και στον δεσπότη της Μεσσηνίας Θωμά. Τα δύο αδέλφια μάταια προσπάθησαν να γεφυρώσουν τις διαφορές τους και έτσι συνέχισαν τη διαμάχη. Ο Δημήτριος κινήθηκε μέσα στο φανατικό ρεύμα των ανθενωτικών που είχαν απορρίψει την προσέγγιση με τη Δύση και είχαν προσανατολιστεί στη συνεργασία και συνύπαρξη με τους Οθωμανούς. Η συμφωνία που είχε συνάψει με τον σουλτάνο προέβλεπε την ανταλλαγή της δυσβάσταχτης ηγεμονίας του στον Μοριά με τουρκικές κτήσεις στο Αιγαίο καθώς και τον γάμο της κόρης του με τον σουλτάνο. Ο Θωμάς, από την άλλη πλευρά, αισθανόταν προσβεβλημένος από την επιορκία του αδελφού του, και είχε εναποθέσει τις ελπίδες του στη δυτική βοήθεια που είχαν στείλει η δούκισσα του Μιλάνου και ο πάπας Πίος ο Β΄.

Τον Μάιο του 1460 ο Μεχμέτ Β΄, ο πορθητής της Κωνσταντινούπολης, έφθασε με ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις από την Αδριανούπολη στην Κόρινθο. Τρεις μέρες περίμενε την άφιξη του Δημητρίου Παλαιολόγου για να επικυρώσει τα συμφωνηθέντα και μόλις κατάλαβε ότι ο τελευταίος δεν είχε σκοπό να μεταβεί εκεί ξεκίνησε εκστρατεία για την κατάληψη του Μοριά. Τα οθωμανικά στρατεύματα, μέσα σε μια νύκτα, έφθασαν στη Λακεδαιμονία και την επομένη πολιόρκησαν την πρωτεύουσα του Δεσποτάτου. Η αναίμακτη παράδοση του Μυστρά σκηνή και υπόκρισις ήσαν και πλάσμα, σύμφωνα με τον ιστορικό Κριτόβουλο, καθώς ο δήθεν αποκλεισμός του Δημητρίου στην ακρόπολη είχε σκοπό να αποσωβήσει τον κίνδυνο της αντίδρασης των κατοίκων στην προαποφασισμένη μεταβίβαση της ηγεμονίας του στους Οθωμανούς. 

Μετά από την εγκατάσταση φρουράς στον Μυστρά, οι Οθωμανοί προέλασαν στον βόρειο Ταΰγετο, συναντώντας σθεναρή αντίσταση στο Καστρί. Τελικά, κατόρθωσαν μετά από πολιορκία να εισβάλλουν στον οχυρωμένο οικισμό, αιχμαλωτίζοντας τον άμαχο πληθυσμό και περιορίζοντας τη φρουρά στο εσωτερικό της ακρόπολης. Ο άρχοντας Πρινοκοκκάς και τριακόσιοι μάχιμοι αναγκάστηκαν από την εξάντληση και την έλλειψη του νερού και των τροφίμων να παραδοθούν και τελικά να σφαγιαστούν παραδειγματικά. Στην πολιορκία του Καστρίου αναφέρονται και οι τρεις ιστορικοί της Άλωσης, ο Μιχαήλ Κριτόβουλος, ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και ο Γεώργιος Σφραντζής. Ο τελευταίος σημειώνει πως ο σουλτάνος μετά την παράδοση των πολιορκημένων ούς μεν αυτών εκαρατόμησεν, ούς δε εις πάλους εκάθισε. τον δε Προινοκοκκάν εκδείρας ετελείωσεν. 

Η Άλωση του Καστρίου και η μαρτυρική θυσία των κατοίκων του αποτελεί πολύτιμη ψηφίδα στο μωσαϊκό του ιστορικού μας βίου. Στο πρόσωπο του άρχοντα Πρινοκοκκά συμπυκνώνονται όλα εκείνα τα υγιή και ευγενή φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της φυλής μας, τα οποία ο φιλέλλην ερευνητής Eric R. Dodds περιγράφει στο περισπούδαστο πόνημά του Οι έλληνες και το παράλογο. Το παράλογο βεβαίως ισοδυναμεί κατά μια άλλη προσέγγιση με το υπέρλογο, αυτό που ξεπερνά τα όρια της λογικής και κινείται στον χώρο του θυμικού. Και το στοιχείο αυτό έχει να κάνει με τη μεταφυσική ιδιοσυγκρασία του Έλληνα, η οποία διαχρονικά αντιπαρατίθεται με τον ορθολογισμό της Δύσης και τον συβαριτισμό της Ανατολής. Η ιστορία μάς διδάσκει περί αυτού καθώς σε δύσκολες περιστάσεις, όποτε ετέθη το δίλημμα «ελευθερία ή θάνατος», το γένος μας, ως άλλος Δαβίδ, αντιμετώπισε τον πανίσχυρο εχθρό, τον γίγαντα Γολιάθ, με σθένος και ηρωισμό: ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες, ο Μιλτιάδης στον Μαραθώνα, ο Θεμιστοκλής στη Σαλαμίνα, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στην Κωνσταντινούπολη, οι Αγωνιστές του ΄21, με ορόσημα το Μεσολόγγι, το Ζάλογγο και το Μέγα Σπήλαιο, το Αρκάδι της Κρήτης, το έπος του ΄40 στο αλβανικό και μακεδονικό μέτωπο και η Αντίσταση στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Το μεγαλείο της ελληνικής ψυχής αποτυπώνεται στην περιβόητη φράση του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη (Διήγησις, 190–191): Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς, αν δεν είμεθα τρελλοί, δεν εκάναμε την επανάσταση, και καταμαρτυρείται στη συνομιλία του στρατηγού Μακρυγιάννη (Απομνημονεύματα, 218) με τον Γάλλο ναύαρχο Derigny, πριν από τη μάχη στους Μύλους της Αργοναυπλίας, την 13η Ιουνίου του 1825, όπου ολίγοι Έλληνες, άτακτοι μαχητές, νίκησαν το πολυάριθμο και εμπειροπόλεμο ασκέρι του Ιμπραήμ πασά: Εκεί οπού ύφκειανα της θέσες εις τους Μύλους ήρθε ο Ντερνύς να με ιδή. Μου λέγει: «Τι κάνεις αυτού; Αυτές οι θέσες είναι αδύνατες τι πόλεμον θα κάμετε με τον Μπραίμη αυτού; – Του λέγω, είναι αδύνατες οι θέσες κ΄ εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός οπού μας προστατεύει και θα δείξωμεν την τύχη μας ΄σ αυτές της θέσες της αδύνατες. Κι΄ αν είμαστε ολίγοι εις το πλήθος του Μπραίμη, παρηγοριώμαστε μ΄ έναν τρόπον, ότι η τύχη μας έχει τους Έλληνες πάντοτε ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε τρώνε από ΄μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθάνουν κι΄ όταν κάνουν αυτείνη την απόφασιν, λίγες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν. Η θέση οπού είμαστε σήμερα εδώ είναι τοιούτη και θα ιδούμεν την τύχη μας οι αδύνατοι με τους δυνατούς. 

Με το ίδιο σθένος, αυταπάρνηση και πατριωτική συνείδηση έδρασε το 1460 και ο Πρινοκοκκάς στο Καστρί. Ο ίδιος, γέννημα και θρέμμα ενός τόπου, βαθειά ποτισμένου με την πλατωνική διδασκαλία του Γεωργίου Πλήθωνος-Γεμιστού, τήρησε λόγω και έργω τη ρήση του φιλοσόφου του Μυστρά (Γεωργίου Γεμιστού, Εις Μανουήλ Παλαιολόγον, 247 στ. 14–15): Εσμέν γαρ ούν ων ηγείσθε τε και βασιλεύετε έλληνες το γένος ως η τε φωνή και η πάτριος παιδεία μαρτυρεί. Και η ελληνική παιδεία, ως γνωστό, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φιλοπατρία, ήδη από αρχαιοτάτων χρόνων, σύμφωνα με τον ομηρικό στίχο της Ιλιάδας (Μ 243): Εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί Πάτρης (μτφρ.: Το μεγαλύτερο καθήκον σου είναι να πολεμάς για την πατρίδα). Με αυτή την παιδεία φαίνεται πως είχε γαλουχηθεί και ένας σύγχρονος ευπατρίδης του Καστρίου, ακολουθώντας τα χνάρια του Πρινοκοκκά, ο αείμνηστος Γεώργιος Αλαφόγιαννης, ηρωικός στρατιώτης του οχυρού Ρούπελ κατά την επίθεση των γερμανικών στρατευμάτων τον Απρίλιο του 1941. 

Κλείνοντας, θα αναφερθώ σε δύο αντινομίες που επιτείνουν τη σημασία και το μέγεθος της θυσίας των Καστριωτών. Από τη μια, η Άλωση του Μυστρά ισοδυναμεί με την ατιμωτική παράδοση του αστικού κέντρου του Δεσποτάτου του Μορέως και την καταισχύνη του ριψάσπιδος Δημητρίου Παλαιολόγου, και από την άλλη, η Άλωση του Καστρίου διακρίνεται για την ηρωική αντίσταση των ορεσίβιων οικιστών του, με προεξάρχοντα τον Πρινοκοκκά. Είναι σπουδαίο το ό,τι οι σύγχρονοι Καστριώτες θυμούνται το γεγονός της Αλώσεως της πατρογονικής γης· και πώς αλλιώς άλλωστε θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά, αφού οι πρόγονοι ορισμένων κατοίκων γνώρισαν το 1922, ως πρόσφυγες, μια αντίστοιχη Άλωση, αυτή της αλησμόνητης μικρασιατικής γης.

 

Με αυτοσυνειδησία και ειλικρίνεια, σύμφωνα με τον Γιάννη Μακρυγιάννη (Απομνημονεύματα, 518), οφείλουμε εις το εξής να μάθωμεν γνώση, αν θέλωμεν να φκειάσωμεν χωριόν, να ζήσωμεν όλοι μαζί...όλοι οι Έλληνες ν’ αγωνίζωνται διά την πατρίδα τους, διά την θρησκείαν τους…και να λένε· «Έχομεν αγώνες πατρικούς, έχομεν θυσίες»...Και να μπαίνουν σε φιλοτιμίαν και να εργάζωνται εις το καλό της πατρίδος τους, της θρησκείας τους και της κοινωνίας…Όχι όμως να φαντάζωνται για τα κατορθώματα τα πατρικά, όχι να πορνεύουν την αρετή και να καταπατούν τον νόμον και νάχουν την επιρροή για ικανότη.  

 

Ιστορικές πηγές για το βυζαντινό Καστρί: 

• Κωνσταντίνου Παλαιολόγου χρυσόβουλλον δι’ ου επικυρούνται αι κτήσεις των υιών του Γεμιστού (1449), Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, εκδ. Σπ. Π. Λάμπρου, τομ. Δ΄, εν Αθήναις 1930, 19–25, κυρίως 20 στ. 16, 18 (Καστρίον).
• Θεοδώρου Παλαιολόγου Β΄ αργυρόβουλλον επικυρούν τας κτήσεις των υιών του Γεμιστού Φανάριον και Βρύσιν (1433), Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, εκδ. Σπ. Π. Λάμπρου, τομ. Δ΄, εν Αθήναις 1930, 106–109, κυρίως 107 στ. 16, 19 (Καστρίον). 
• Δημητρίου Παλαιολόγου αργυρόβου
• Δ. Καλλιάνης, Ποντιακός ελληνισμός στη Λακεδαιμονία. Νέα Λιβερά. Ο μικρός συνοικισμός του Πόντου στο Καστρί του Καστορείου, Ποντιακή Εστία τομ. 13, τεύχ. 147–8(1962), 6609–6610.
• Θ. Ν. Σιμόπουλος, Η ιερά μονή Ζερμπίτσης. Ανέκδοτα περί αυτής έγγραφα – κειμήλια, Αθήναι 1966, 119–133.
• Ι. Θ. Σφηκόπουλος, Τα μεσαιωνικά κάστρα του Μορηά, Αθήναι 1968, 365–366.
• Δ. Καλλιάνης, Το Κάστρο του Πρινοκοκκά, Λακωνικά 31(1969), 28.
• Δ. Καλλιάνης, Ένας βυζαντινός χώρος το Καστρίτζι Λακεδαιμονίας, Λακωνικά 108(1982), 86–87.
• Φ. Κόντογλου, Ο καστρολόγος, Αθήνα 1987², 66–67.
• Γ. Ν. Καλαβρυτινού, Παλαιά σπίτια στο Καστρί, Λακωνικά 140(1988), 4.
• Τ. Α. Γριτσόπουλος, Αναφορά εις δύο λακωνικά μνημεία Καστρί–Γεωργίτσι, Πελοποννησιακά 22 (1997), 2–23.
• Ν. Ι. Σκάγκος, Η εκστρατεία των Τούρκων στη νότια Πελοπόννησο το 1460, Πρακτικά του Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών, Ξηροκάμπι Λακωνίας (28 Οκτωβρίου–1 Νοεμβρίου 2004), Λακωνικαί Σπουδαί–Παράρτημα 14, τομ. Β΄, Αθήναι 2006, 5–60, πιν. 1–2.
• Ν. Ι. Σκάγκος, Η εκστρατεία των Οθωμανών στον Μοριά το 1460. Η προέλαση στη βόρεια Λακεδαίμονα, Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικής και Ιστορικής Ημερίδας «Αρχαιολογική και Ιστορική Περιήγηση στη βόρεια Λακεδαίμονα» (Αγόριανη 2010), επιμ. Ν. Ι. Σκάγκος, Αγόριανη 2011, 63–79.
• Ε. Πάντου, Καστρί Λακεδαίμονας: Άνθος του βουνού, Λακωνικόν Ημερολόγιον 2011, 54–56.
• Ν. Ι. Σκάγκος, Μεσαιωνικά οχυρά του βορείου Ταϋγέτου, Λακωνικόν Ημερολόγιον 2015, 65–71.

Συμπληρωματικές πηγές–μελέτες: 

• Γεωργίου Γεμιστού, Εις Μανουήλ Παλαιολόγον περί των εν Πελοποννήσω πραγμάτων, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, εκδ. Σπ. Π. Λάμπρου, τομ. Γ΄, εν Αθήναις 1926, 246–265. 
• Θεοδώρου Κ. Κολοκοκτρώνη, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, εισαγωγή–ευρετήριον–επιμέλεια Τ. Αθ. Γριτσόπουλος, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών–Επιστημονική Βιβλιοθήκη 3, Αθήναι 1981. 
• Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα, εισαγωγή Γ. Βλαχογιάννη–απάνθισμα μελετημάτων Γ. Θεοτοκά, Γ. Κορδάτου, Σπ. Βασιλείου, Γ. Σεφέρη–εικόνες Π. και Δ. Ζωγράφου, εκδ. Μπάυρον, Αθήνα 1977. 
• E. R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, μτφρ. Γ. Γιατρομανωλάκη, Αθήνα 1996. 
• Φ. Κόντογλου, Ευλογημένο καταφύγιο, προλεγόμενα Π. Β. Πάσχου, Αθήνα 2009. 
• Φ. Κόντογλου, Η πονεμένη ρωμιοσύνη, Αθήνα 2011.  

 

* Λόγος εκφωνηθείς από τον γράφοντα στο πλαίσιο επιμνημόσυνης δέησης που τελέστηκε την 29η Ιουλίου 2017 στον Ι. Ν. Αγίας Βαρβάρας Καστρίου, χοροστατούντος του Παναγιωτάτου Μητροπολίτου Μονεμβασίας και Σπάρτης κ.κ. Ευσταθίου, για τους υπέρ πίστεως, ελευθερίας και πατρίδος πεσόντες Καστριώτες, το έτος 1460. Ευχαριστίες εκφράζονται στην κα. Βαρβάρα Κεμερίδου για την ευγενική πρόσκληση και φιλοξενία.

 

Νεκτάριος Ι. Σκάγκος, kastoreioportal.gr

Εικόνα άρθρου: Μαωάμεθ Β΄ ο Πορθητής