Παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου, 20 Νοεμβρίου, η καλύτερη ημερομηνία για να ακολουθήσει κανείς τον μακρύτερο ιερό δρόμο της Ευρώπης και να βιώσει πολλούς αιώνες ελληνικής ιστορίας. 

Η Μονή Δαφνίου βρίσκεται στο μέσον περίπου της Iεράς Oδού που οδηγούσε από την Αθήνα στην Ελευσίνα. Η Μονή αποκαταστάθηκε –ύστερα από καταστροφές που προκάλεσαν οι αλλεπάλληλοι σεισμοί, οι επιδρομές, οι λεηλασίες, οι διάφορες χρήσεις (στρατώνας βαυαρικών και γαλλικών στρατευμάτων, Δημόσιο Ψυχιατρείο από το 1883 έως το 1885), η αδιαφορία– και προσμένει ευπρόσδεκτα (και χωρίς εισιτήριο) τον επισκέπτη. 

Η αγωγή μας μάλλον δεν συνάδει με εξορμήσεις της οικογένειας στα πάρκα. Η επιλογή της Μονής Δαφνίου ωστόσο, στις παρυφές του όρους Αιγάλεω, στο άλσος Χαϊδαρίου, θα ήταν ιδανική για να γνωρίσουν και ν’ απολαύσουν τα μέλη μιας οικογένειας, φίλες και φίλοι, φύση και ιστορία. 

Σύμφωνα με τον Παυσανία, σ’ αυτή την περιοχή βρισκόταν αρχαίο ιερό του Δαφναίου ή Δαφνηφόρου Απόλλωνα. Το ιερό φαίνεται να επιζεί στον ιωνικό κίονα που διασώζεται στον εξωνάρθηκα του χριστιανικού ναού, διαμαρτυρόμενος για εκείνους που υφήρπασε ο λόρδος Έλγιν. 

Το καθολικό της Μονής χρονολογείται από τον 11ο αιώνα και στις βυζαντινές αναφορές το συντροφεύουν δυο ακόμη ομότεχνα καθολικά, οκταγωνικού τύπου, αυτό της Μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία και εκείνο της Νέας Μονής Χίου. Και οι τρεις Μονές, ιστορημένες με θαυμάσια ψηφιδωτά, συγκαταλέγονται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς UNESCO. 

Η Μονή Δαφνίου εντυπωσιάζει καταρχάς ως κτηριακό συγκρότημα με τον μεγάλο τετράγωνο περίβολο, με μήκος τής κάθε πλευράς σχεδόν τα εκατό μέτρα. Το τείχος προστάτευε τους μοναχούς από τους επιδρομείς αλλά και από τους ανεπιθύμητους κοσμικούς πειρασμούς. Η βόρεια πλευρά του, που διασώζεται με όλα τα οχυρωματικά της έργα, μας βοηθάει νοερά να ανασυγκροτήσουμε και τις υπόλοιπες. 

Σιγά σιγά στον αύλειο χώρο θα εντοπίσουμε τις δύο εισόδους (μία στην ανατολική πλευρά –αυτή που χρησιμοποιείται σήμερα– και μία στη δυτική), τον περίδρομο, τον εσωτερικό δηλαδή διάδρομο που περιέτρεχε τα τείχη. Στην ίδια πλευρά ερείπια της τράπεζας και σχεδόν απέναντι τα κατάλοιπα της κινστέρνας (της δεξαμενής του νερού), του λουτρώνα, ίσως και της βιβλιοθήκης. 

Τείχη, οχυρωματικοί πύργοι, ερείπια, αναστηλωμένα κελιά, εξωνάρθηκας και καθολικό ανασυνθέτουν τον χώρο που αλλάζει πολλές φορές χέρια, ήδη από την Τέταρτη Σταυροφορία, έως ότου μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης παραχωρηθεί από τους Τούρκους στους ορθόδοξους μοναχούς. 

Ανάμεσα σε κτίσματα και ερείπια δεσπόζει το καθολικό της Μονής. Την ανυπομονησία της εισόδου στον ναό, καλλιεργημένη απ’ όσα γνωρίζει ο επισκέπτης για τα ψηφιδωτά, την καταλαγιάζει η περιπλάνηση του βλέμματος στο μέγεθος, στην αρχιτεκτονική, στην τοιχοδομία με τον λιτό κεραμοπλαστικό διάκοσμο του ναού. Η ανοικτή στοά του εξωνάρθηκα με τον ιωνικό κίονα γνέφουν ωστόσο στον επισκέπτη να εισέλθει. Όλες οι προσδοκίες για τα ψηφιδωτά είναι εκεί χωρίς καμιά να διαψεύδεται. Γίνεται πλήρως κατανοητό, γιατί οι μεγάλοι μας ζωγράφοι μαθήτευσαν αντιγράφοντάς τα: Ο Κωνσταντίνος Παρθένης τη Γέννηση του Χριστού, ο Φώτης Κόντογλου τον Παντοκράτορα («διερμηνεία» αποκαλούσε αυτή τη διαδικασία) [σημ. 1]. Ο Γιάννης Τσαρούχης την Προσευχή της Αγίας Άννης («αυτά τα μωσαϊκά ήταν σαν μια πληγή που εδέχτηκα»), ενώ στη Γέννηση του Χριστού θα σταθεί και ο Γιώργος Σεφέρης: «Πίσω από την κούνια του Χριστού ανοίγει κατάμαυρο το στόμα της σπηλιάς, το πιο μαύρο χρώμα που είδα ποτέ μου. Αυτή η εικόνα έρχεται μπροστά μου όταν συλλογίζομαι τους μύθους του Γένους στους καιρούς της δουλείας. Το λευκό λίκνο – αν το ’χει γεννήσει ή αν πρόκειται να το καταπιεί η άβυσσος; Δεν το ξέρεις. Τι ετοιμάζεται; Μια ανάσταση ή μια καταστροφή; Δεν το ξέρεις. Όλη μας η μυθολογία λικνίζεται πάνω σ’ αυτό το λίκνο […]» [σημ. 2]. 

Ο Παντοκράτορας του τρούλου καθηλώνει και τον μη πιστό. Βρίσκεται στον ουρανό, σε αντίθεση με τα κλίτη που αναπαριστούν τον αισθητό κόσμο και το ιερό που αντιπροσωπεύει τον νοερό κόσμο. «[…] ο Παντοκράτωρ δεν είναι ο ευαγγελικός Χριστός, αλλά ο “Κύριος του σύμπαντος”, ο “Παντεπόπτης”. Αυτό τον Θεό που μεταβλήθηκε σε βλέμμα εικονίζει ο μεγαλειώδης τρούλος του Δαφνίου» [σημ. 3]. 

Η περιγραφή των ψηφιδωτών, ακόμη και η καλή φωτογράφισή τους, δεν μπορεί να καταγράψει τη συγκίνηση, ούτε να μεταφέρει την ιδιαίτερη επικοινωνία που αναπτύσσει η ομορφιά τους με τον επισκέπτη. Ο χρυσός κάμπος φωτίζει από μέσα τις μορφές που προβάλλουν σχεδόν ανάγλυφες. Οι αναλογίες των μορφών, το ήθος των προσώπων, οι συγκρατημένες κινήσεις, τα χρώματα, η δεξιοτεχνία των ψηφιδοθετών αιχμαλωτίζουν το βλέμμα και μεταγγίζουν όλη την ευγένειά τους στον θεατή. 

Οι πτυχώσεις δεν είναι απλώς αναδιπλώσεις του υφάσματος, αλλά η απόδοση μιας ήρεμης ενέργειας που είναι σύμφυτη με την έκφραση του προσώπου. Οι ιερές μορφές δεν έχουν εγκαταλείψει την ανθρώπινη φύση τους, την οποία υπογραμμίζει και η κίνηση εντός του φυσικού περιβάλλοντος. 

Αυτές τις πτυχώσεις θα αναγνωρίσει ο επισκέπτης που θα συνεχίσει το οδοιπορικό του στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Στο Μουσείο, που ανακαινίστηκε υποδειγματικά, τον προσμένει η Φεύγουσα Κόρη. Το γλυπτό συνδέεται με τον μύθο της Περσεφόνης· ίσως είναι η ίδια ή μια από τις Ωκεανίδες. Εκείνο που έχει, ωστόσο, σημασία είναι η απαθανάτιση της βίαιης αρπαγής από τον Πλούτωνα, είτε πρόκειται για την ίδια την Κόρη της Δήμητρας ή για μια από τις φίλες της που αποστρέφει το πρόσωπο από την τρομακτική σκηνή και απομακρύνεται τρέχοντας. 

Στο πέπλο της Κόρης και στη στάση του σώματός της διαγράφεται ο τρόμος της, όχι όμως στο πρόσωπό της, στην ομορφιά του οποίου υπέκυψε ο γλύπτης που απέφυγε να το παραδώσει τρομοκρατημένο στον χρόνο. 

Από την αρχή το κείμενο αυτό επέμεινε στην ημερομηνία (20 Νοεμβρίου), γιατί εδώ στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, στο απέριττο εκκλησάκι που τιμά τα Εισόδια της Θεοτόκου, τελείται εσπερινός. 

Ένα ποτάμι πιστών ακολουθεί την Ιερά Οδό και φθάνει στον λόφο του ταπεινού χριστιανικού ναού που εποπτεύει όλο τον αρχαιολογικό χώρο και το λιμάνι της Ελευσίνας. Ο εορτασμός της αφιέρωσης της Παναγίας από τους γονείς της (Ιωακείμ και Άννα) στον ναό εντάσσεται στα προεόρτια των Χριστουγέννων, αλλά συνδέεται στενά με τον αγροτικό κύκλο, με τον Νοέμβριο, τον Σπορέα, στο μέσον του οποίου τελείται ο εορτασμός. Γι’ αυτό κι η Παναγιά των Εισοδίων είναι η Μεσοσπορίτισσα, η Πολυσπορίτισσα ή η Αρχισπορίτισσα. Μαζί με τους άρτους ευλογούνται και τα πολυσπόρια (απόηχος της αρχαίας «πανσπερμίας»), βρασμένα δημητριακά (σιτάρι, ρεβίθια, φακές, φασόλια, καλαμπόκι, ρόδια κ.ά.). Μετά την απόλυση, πολυσπόρια μοιράζουν τα μέλη του δραστήριου λαογραφικού συλλόγου «Το Αδράχτι» στην έξοδο του αρχαιολογικού χώρου σε όλους τους πιστούς. 

Οι «μύστες-χριστιανοί» δεν αφήνουν τις θεές τους να υποβλέπουν η μια την άλλη. Οι προσφορές έχουν εναποτεθεί στο παγανιστικό ιερό, ενώ πλήθος σύγχρονες «ιέρειες» εναποθέτουν τις δικές τους στο μικρό κοριτσάκι που το αφιέρωσαν οι γονείς του στο ναό. Οι πιστοί –οι τοτινοί και οι τωρινοί– δέονται για την ευφορία της γης και την ευφορία της προσωπικής τους ζωής, έτσι όπως πάντα αυτές τις δεήσεις υπαγόρευε η πίστη, η ελπίδα και ο φόβος. 

Η ορθόδοξη δέηση γίνεται μπροστά στην εικόνα των Εισοδίων, όπου η παιδούλα παρουσιάζεται ευθυτενής, να υψώνει τα χέρια και το βλέμμα προς τον Ζαχαρία, που την υποδέχεται με σεβασμό, ενώ οι γονείς της, πίσω της, τού την παραδίδουν ευλαβικά. Οι καλοντυμένες κόρες, με αναμμένα τα κεριά, στριμώχνονται στο άκρο δεξιά, για να προβληθεί η σκηνή της υποδοχής. Στο βάθος αριστερά το μικρογραφημένο επεισόδιο που συνοψίζει την περίοδο της αφιερωμένης ζωής της Μαρίας στον ναό, όπου διατρέφονταν θαυματουργά από τον Άγγελο [σημ. 4]. 

Από το ιερό του Δαφναίου Απόλλωνα, στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (Μονή Δαφνίου), κι από εκεί στην Ελευσίνα, όπου μια άλλη μάνα, η Δήμητρα, θρηνεί για το δικό της παιδί, την Περσεφόνη [σημ. 5]. Και ύστερα, μαζί με τις προσφορές στη Δήμητρα και την Κόρη, οι προσφορές στην Παναγιά τη Μεσοσπορίτισσα (άρτοι, λάδι, κρασί, κεριά και πολυσπόρια). Ένα νήμα, συνεχές, αιώνων που δένει κόμπους ξομπλιαστούς παράδοση και ιστορία. 

Δεν φανταζόμουν ότι ο επίλογος αυτής της διαδρομής θα γραφεί στο μετρό της Πλατείας Συντάγματος (21 Νοεμβρίου), όπου οι Ένοπλες Δυνάμεις γιόρταζαν την προστάτιδά τους· αυτό το άοπλο μικρό κοριτσάκι. Ο συμβολισμός είναι, ωστόσο, εμφανής. Όπως η «Υπέρμαχος Στρατηγός» αφιερώνεται και αφοσιώνεται από παιδί στην υπηρεσία του θείου, το ίδιο και οι ένοπλες δυνάμεις της χώρας αφιερώνονται στην υπηρεσία της πατρίδας. Στο πλαίσιο του εορτασμού η Μπάντα του Πολεμικού Ναυτικού (Hellenic Navy Band) χασομέρησε τους βιαστικούς περαστικούς προσφέροντάς τους άκουσμα θείο [σημ. 6]!

Δρ Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, archaiologia.gr

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το αντίγραφο του 1924, αφιερωμένο στον Γεώργιο Σωτηρίου, διευθυντή τότε του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου, διασώζεται στο αρχείο του Μουσείου.
2. Γιώργος Σεφέρης, «Δοκιμές», Πρώτος τόμος (1936-1947), Ίκαρος, 1974, σ. 318.
3. Κώστας Παπαϊωάννου, «Η βυζαντινή ζωγραφική», Εναλλακτικές Εκδόσεις, σ. 79.
4. Για την εικόνα, πιθανό έργο του Άγγελου Ακοτάντου, ιστορημένο με «λεπταίσθητη ευαισθησία», «ποιητική διάθεση» και «παλαιολόγεια χάρη», βλ. το κείμενο της Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, στο «Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (Από τον Χάνδακα ως την Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη)», Εισαγωγή Μανόλης Χατζηδάκης, Βικελαία Βιβλιοθήκη-Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειον 1993, σ. 554-555. Ενδιαφέρον έχει και το κείμενο της ιδίας στον ίδιο τόμο για το αντίγραφο της εικόνας του Αγγέλου από τον Εμμανουήλ Λαμπάρδο, σ. 565-566.
5. Η «Αγέλαστος Πέτρα» του Φίλιππου Κουτσαφτή μάς επέτρεψε να μνημονεύουμε τον Παναγιώτη Φαρμάκη. Θα ήθελα να επισημάνω ότι η δική του σεμνότητα και η προσφορά του διατηρείται ολοζώντανη στους φύλακες του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας.
6. Οι φωτογραφίες προέρχονται από την ιστοσελίδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής (https://www.efada.gr). Οι φωτογραφίες με τις προσφορές στο παγανιστικό ιερό και το χριστιανικό ναό είναι της φίλης μου Βασιλικής Σταθάκη. Προς όλους και όλες εκφράζω τις ευχαριστίες μου!