Ο τεχνικοεπιστημονικός μύθος της εποχής μας είναι τεχνητός μύθος, είναι η λησμονιά του εαυτού μας που αυξάνει μέσα στον τεχνολογικό κόσμο, ένα κόσμο ρυθμισμένο με το ρολόϊ. Μας χρειάζεται ο Λόγος, η αμφίπλευρη κατανόηση, η επικοινωνία, η κοινή πράξη, η κοινή συζήτηση, ακόμα και η κοινή σιωπή, και ο στοχασμός. Γιατί ο τεχνικοεπιστημονικός μύθος δεν είναι ο μυθοπλαστικός ανθρωπισμός. Ο μύθος, εξάλλου, δεν είναι ιδεολογία. Είναι σπέρμα μεγάλης ψυχής που πονάει, αγαπάει και πιστεύει. Η πίστη δεν είναι αδυναμία. Αδυναμία είναι η απουσία της. Εγρήγορση της ψυχής είναι η άγρυπνη συνείδηση και γι’ αυτό, συχνά, είναι η πιο τραγική συνείδηση.

Πώς να ξεπεράσουμε τον μάταιο τούτο τρόπο των αφηρημένων σκέψεων; Έπειτα, τί αξίζει μια σκέψη για την οποία δεν είναι κανείς έτοιμος και να πεθάνει; Ο άνθρωπος με τον παραλογισμό του, τις φοβίες του και τις κτηνωδίες του, καταβασανίζεται και ταυτόχρονα έχει μια πικρότατη απόλαυση. Για να θελήσει ο άνθρωπος να βγει από τα βάθη της δυστυχίας του, της ανθρώπινης αδυναμίας του, πρέπει να βρει «το θάρρος, τον ηρωϊσμό και την δύναμη να συναντήσει την Ταπείνωση», να αυτοταπεινωθεί και να μην ταπεινώνεται με την ταπείνωση που του επιβάλλει ο άλλος, «ο κάποιος», «ο εχθρός». Η ευθύνη μας στον κόσμο αυτό είναι να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας. Και είναι χρέος τούτο ιδιαίτερα εκείνων που τάχθηκαν ηγέτες, αυτών που τολμούν να λένε ότι «ηγούνται». Ο Ιησούς δεν είχε τολμήσει να ειπεί ότι είναι ηγέτης. «Η βασιλεία η εμή ουκ εκ του κόσμου τούτου». Ηγεσία, μεγάλος λόγος.

Στη μεταβιομηχανική εποχή μας, εποχή της μετανεωτερικότητας, μια εποχή πολύπαθη, πολυσήμαντη, που συγκλονίζεται συθέμελα, φαίνεται ότι έχουμε τόσο πολύ αναπτυχθεί, ώστε «το σιδερένιο κλουβί» της σύγχρονης εποχής αδυνατεί να μας χωρέσει. Όμως η ζωή, μέσα στο ρεύμα της ιστορίας, είναι πολυδύναμη, πολύμορφη, απροσδιόριστη, αινιγματική, την διαπερνούν τάσεις, δυνάμεις αντιφατικές. Και το ερώτημα παραμένει τί είναι ζωή. Έτσι, για να το ειπώ με δυο λόγια του Αντρέϊ Ταρκόφσκυ, του γνωστού ρώσου σκηνοθέτη, «από την στιγμή που η Εύα έφαγε τον καρπό του δένδρου της γνώσης η ανθρωπότητα καταδικάστηκε να παλεύει ασταμάτητα για την αλήθεια. Ήταν η αρχή ενός ταξιδιού χωρίς τέλος» (Σμιλεύοντας το Χρόνο, Νεφέλη, Αθήνα 1987, σ. 50).

Η άγρυπνη συνείδηση γεννά την Αγωνία, την τραγική και προπατορική αγωνία μέσα στη μοναξιά, στην απερήμωση της ύπαρξης. Άλλο είναι η αγωνία του κορεσμού, η αγωνία των νευροπαθών, του σύγχρονου πολιτισμού μας και συνακόλουθα το άγχος, αρρώστια τούτο της σύγχρονης ζωής.

Υπό το βλέμμα της αιωνιότητας

(Sub specie aeternitatis)

Βλέπετε, το δένδρο της «Γνώσεως» φύεται στο κέντρο του Παραδείσου. «Από δε του ξύλου της γνώσεως του γινώσκειν καλόν και πονηρόν, ου φάγεσθε απ’ αυτού. η δ’ αν ημέρα φάγητε απ’ αυτού, θανάτω αποθανείσθε», (κεφ. Β΄). Έχει δίκιο η Γένεσις. Το «ξύλο της γνώσεως» ήταν η απόκτηση συνείδησης του ανθρώπου. Αλλά αυτό το νοστιμότερο φρούτο από το δένδρο της ζωής τον απομάκρυνε από τον Θεό, έγινε στο εξής το μεγάλο βάσανο της ερήμωσής του μέσα στον Κόσμο.

Τραγική η συνείδηση που αγρυπνεί. Λίγες συνειδήσεις αγρυπνούν. Θυμηθείτε τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, πασσαλωμένο στον Καύκασο, ή ακόμη και τον μοναδικό επιβάτη στο κατάστρωμα του πλοίου που μόνος αγρυπνεί προβλέποντας το κακό, ενώ για τους άλλους μέσα στο πλοίο ισχύουν οι νόμοι της αδράνειας, της έλξης, της φυγής από την πραγματικότητα.

Αλλά η κορύφωση της τραγωδίας της ανθρώπινης συνείδησης, για την οποία μιλήσαμε, συντελείται με την κορύφωση του κοσμικού δράματος στο Όρος των Ελαιών. «Και ευρίσκει αυτούς καθεύδοντας, και λέγει τω Πέτρω. ούτως ουκ ισχύσατε μίαν ώραν γρηγορήσαι μετ’ εμού!... ήσαν γαρ αυτών οι οφθαλμοί βεβαρημένοι» (Ματθ. κστ΄, 40-43).  Εδώ δεν πρόκειται για τραγωδία, για ένα εξαιρετικά τραγικό πρόσωπο, όπως το γνωρίζουμε στην αρχαία αττική τραγωδία. Πρόκειται για την απόλυτη ερημία του σταυρού, την ερημία του όντος, του ενανθρωπήσαντος Θεού. Ο αρχαίος τραγικός «δεν γνωρίζει αυτή την ερημία, ήταν αδιανόητο για εκείνον να βάλει στα χείλη του τραγικού ήρωά του τούτη τη φράση: Θεέ μου, Θεέ μου, ίνα τι με εγκατέλιπες;» (Χρ. Μαλεβίτσης, Περί του τραγικού, Αστρολάβος/Ευθύνη 23, 1986, σ. 85).

Τα λόγια αυτά δεν θα τα έλεγε ένας Σωκράτης ή ένας ήρωας της αττικής τραγωδίας. Ο Ιησούς δεν ήθελε να δείξει ούτε φιλοσοφική ανωτερότητα, ούτε τη ρωμαλέα μοναξιά του τραγικού ήρωα, ο οποίος σκιαμαχεί με ακατανίκητες δυνάμεις (μοίρα, ανάγκη, πάθη) και στο τέλος συντρίβεται, νικώντας όμως έτσι τις αντίθετες δυνάμεις που φωλιάζουν μέσα του και έξω από αυτόν. Ο Ιησούς ήθελε να δείξει στον κόσμο «ποιά είναι η φύση του ανθρώπου», οι αδυναμίες των απλών και κοινών ανθρώπων, η πλάνη του, τα αμαρτήματά του. Είναι «ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου». Εδώ είναι η κορύφωση της τραγωδίας «που συντελείται όχι σε θεατρική σκηνή, αλλά ως κορύφωση του κοσμικού δράματος στο όρος με την εκατάλειψη από τον ίδιο τον Θεό, από κάθε δεσμό ύπαρξης διά του θανάτου» (ό.π.). Η οδύνη του ανθρώπου και ο όλεθρός του, η τραγική του ύπαρξη μέσα στον κόσμο δεν είναι ιδέα, είναι μια ανθρώπινη κραυγή μέσα στην απερήμωση του κόσμου. «Ο δε Ιησούς πάλιν κράξας φωνή μεγάλη αφήκε το πνεύμα» (Ματθ. κζ΄, 50).

Για όσους στοχάζονται βαθύτερα, με νου και καρδιά, διαπιστώνουν, ότι υπάρχει κάτι μέσα μας που μικραίνει, χωρίς όμως να είναι δυνατόν και να εκμηδενισθεί.

Τελειώνοντας εδώ την περιπλάνησή μας στους σύγχρονους καιρούς, ζητώ συγγνώμη για να αποτολμήσω να ειπώ: Ναί, Κάρολε Γιούνγκ, «ο κόσμος -ιδιαίτερα σήμερα- κρέμεται από μια λεπτή κλωστή και αυτή η κλωστή είναι η ψυχή του ανθρώπου». Οι ψυχικές επιδημίες επενεργούν άπειρα πιο καταστρεπτικές από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές. Αναπόδραστα, υπάρχει ένα όριο, μας ειδοποίησε ο αρχαίος Ηράκλειτος και μας το θυμίζει ο Άλμπερτ Αϊνστάιν: «Στην εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης, ένα γεγονός έχει γίνει εντυπωσιακά ξεκάθαρο: δεν υπάρχει μυστήριο του κόσμου που να μη στρέφεται προς ένα άλλο μυστήριο. Όλες οι λεωφόροι της διανόησης, όλες οι πρόοδοι της θεωρίας και του λογισμού, οδηγούν τελικά σε μιαν άβυσσο την οποία η ανθρώπινη νοημοσύνη δεν μπορεί να διασκελίσει».

Η νοημοσύνη, η συνείδηση, άγνωστο πώς γεννήθηκε, είναι το μοναδικό γεγονός που μας διακρίνει από τα άλλα είδη. Ο homo sapiens αποτελεί ξεχωριστό είδος της φυσικής ιστορίας του πλανήτη μας. «Νούς ορά και νούς ακούει», είπε ο αρχαίος σοφός, με κάποια υπερβολή, δηλαδή ο κόσμος, όπως φαίνεται με τις αισθήσεις μας, είναι απάτη και πλάνη. Η αλήθεια του Κόσμου υπάρχει μόνο στο νου, στη νοημοσύνη.

Αλλά πώς να μη σταθώ και στον Ψαλμωδό που αγάλλεται και καυχάται για την κεντρική θέση που έχει μέσα στη Θεία Δημιουργία; Θεωρός των ουρανών και των αστέρων νοιώθει τη ζωή σαν μελωδία, ακούει τους τόνους της αρμονίας στο ρυθμό της αιωνιότητας, τους παλμούς του σύμπαντος που συνηχούν με τις χορδές της ψυχής του. Και, σε κάπως ελεύθερη απόδοση, ομολογεί:

Ο άνθρωπος έφθασε στα όριά του «και δεν ξέρει ακόμα, αν είναι γεράκι ή καταιγίδα ή ένα μεγάλο τραγούδι», λέει ο Ράϊνερ Μαρία Ρίλκε, ποιητής και στοχαστής, στο Βιβλίο των Ωρών.

-------

Του λείπει μια δυνατή αυτοσυνειδησία. Οφείλει να επιλέξει, είναι καιρός.  

--- Είναι καιρός πια, ευγενικοί φίλοι, αύριο ίσως είναι πολύ αργά.

Δημήτριος Κατσαφάνας