Είναι πανθομολογούμενο ότι η σωτηρία έστω κι ενός ανθρώπου συνιστά γεγονός εξαιρετικά σημαντικό. Όταν ένας άνθρωπος με το σθένος του, την αποφασιστικότητα και την πυγμή του μέσα σε συνθήκες ολικής καταστροφής καταφέρνει να σώσει χιλιάδες ανθρώπους τότε δικαίως η ανθρωπότητα τον τοποθετεί σε περίοπτη θέση στο ιστορικό γίγνεσθαι.

    Η Σμύρνη ως οικοδέσποινα της Μικράς Ασίας άρχισε το 18ο αιώνα να δέχεται στα εύφορα εδάφη της τους Έλληνες αγρότες. Η ελληνική παροικία της πόλης αυξήθηκε σημαντικά στα τέλη του 19ου αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι την περίοδο αυτή ο ελληνικός  πληθυσμός της Σμύρνης ξεπερνούσε αυτόν της Αθήνας. Μετά από μια περίοδο προόδου κι ευημερίας για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, η Μικρασιατική Καταστροφή αποτέλεσε το κύκνειο άσμα της παρουσίας του ελληνικού πληθυσμιακού στοιχείου στα αγιασμένα χώματα της Ιωνίας. Σ’ αυτή τη  μεγάλη τραγωδία του ελληνισμού της Ανατολής  η πρόνοια του Θεού έστειλε στη Σμύρνη τον Aza Tzennings.

    Γεννήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 1877 στο Οντάριο πόλη ευρισκόμενη στο βορειοανατολικό τμήμα της Νέας Υόρκης. Ήταν το τρίτο παιδί εξαμελούς οικογένειας μεθοδιστών. Βασικές αρχές της οικογένειας ήταν η πειθαρχία, η λιτότητα του βίου και  η αστείρευτη διάθεση για προσφορά στο συνάνθρωπο. Ο ιεραποστολικός του ζήλος τον οδήγησε στην ένταξη του στη ΧΑΝ (Χριστιανική Αδελφότης Νέων). Μέσα σ’ αυτό τον οργανισμό προσέφερε τις υπηρεσίες του σε διάφορους τομείς και χώρες ξεκινώντας απ’ την Αμερική και συνεχίζοντας στην Ευρώπη, τη Μικρά Ασία και την Ιερουσαλήμ. Τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπισε (φυματίωση) δεν μείωσαν ούτε στο ελάχιστο τη διάθεση του για προσφορά στο συνάνθρωπο.

     Η πορεία της ζωής του τον οδήγησε στη μαρτυρική Σμύρνη στις 16 Αυγούστου 1922 μαζί με την οικογένεια του μετά από επιστολή που δέχθηκε από τον Darius Davis γενικό γραμματέα του παγκόσμιου γραφείου της ΧΑΝ στη Γενεύη. Αφού πέρασε από την Κωνσταντινούπολη για να πάρει οδηγίες εγκαταστάθηκε στο προάστιο Παράδεισος της Σμύρνης έχοντας ως αρχική δράση τη φροντίδα των υπαίθριων αθλητικών δραστηριοτήτων των νέων της πόλης. Η διάσπαση όμως του ελληνικού μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ και η συνεχής υποχώρηση του ελληνικού στρατού από τις 30 Αυγούστου 1922 θ’ άλλαζαν άρδην τη ζωή και τη δράση του Aza Tzennings στην περιοχή.

    Βλέποντας στο προάστιο που διέμενε με την οικογένεια του τα καραβάνια των προσφύγων να κατευθύνονται στην προκυμαία της πόλης τις πρώτες ημέρες του Σεπτέμβρη αποφάσισε τη Δευτέρα 4 Σεπτεμβρίου να πάει στη Σμύρνη για να διαπιστώσει τι πραγματικά είχε συμβεί. Στη συνάντηση του με τον πρόξενο George Horton κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ήταν πρώτιστη προτεραιότητα μια συνολική εκτίμηση της κατάστασης. Αμέσως συγκροτήθηκε επιτροπή ανακούφισης των προσφύγων η οποία ενισχύθηκε οικονομικά με χορηγίες ιεραποστολικών οργανώσεων και επιχειρηματιών της πόλης. Δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα υποεπιτροπές για καλύτερο συντονισμό των δράσεων. Ο Aza Tzennings ορίστηκε πρόεδρος της «Επιτροπής Ερευνών και Προμηθειών». Λίγο αργότερα η επιτροπή αυτή χωρίστηκε στα δύο με τον Tzennings να γίνεται γενικός βοηθός στις επί μέρους επιτροπές. Μια από τις πρώτες δράσεις του ήταν η εξεύρεση αλεύρων προκειμένου να δοθεί ψωμί στους πρόσφυγες της πόλης. Ο Tzennings κατάφερε ν’ ανταποκριθεί με επιτυχία στην αποστολή του εξασφαλίζοντας ικανή ποσότητα αλεύρων με τη συνεργασία των αρτοποιών της Σμύρνης.

     Στις 7 Σεπτεμβρίου αφού συναντήθηκε με το γιατρό Δημήτριο Μαρσέλο που έφευγε από την πόλη πήρε τη συγκατάθεση του να χρησιμοποιήσει το σπίτι του ως καταφύγιο κυρίως γυναικόπαιδων, μετατρέποντας το οίκημα σε ένα είδος νοσοκομείου επειγόντων περιστατικών. Τις αμέσως επόμενες ημέρες με την είσοδο του τουρκικού στρατού στη Σμύρνη οι σκηνές βίας και τρόμου αυξήθηκαν ραγδαία. Ακόμη και στο σπίτι του επιτέθηκαν εν τη απουσία του ληστές. Ο μεγαλύτερος γιος του 15 ετών  χρησιμοποιώντας το πιστόλι του πατέρα του, σκότωσε δύο ληστές και τραυμάτισε τον τρίτο προστατεύοντας τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Τη ίδια στιγμή ο πατέρας του έχοντας ως καταφύγιο για τα γυναικόπαιδα το σπίτι του Μαρσέλου καθώς κι άλλα γειτονικά σπίτια που είχε εν τω μεταξύ εξασφαλίσει τη χρήση τους, λειτουργούσε ως ασπίδα προστασίας για αρκετούς πρόσφυγες. Ήταν ευτυχής συγκυρία που τα σπίτια αυτά γλίτωσαν από τη μανία των Τούρκων. Ο Tzennings είχε κρεμάσει έξω από αυτά την αμερικανική σημαία. Αυτό όμως δεν ήταν από μόνο του αρκετό για να εξασφαλίσει τις ζωές των προσφύγων. Η Θεία Πρόνοια όμως λειτούργησε κι εδώ.

     Η πρώτη διάσωση κι επιβίβαση προσφύγων σε πλοίο έγινε στις 13 Σεπτεμβρίου όταν η ναυαρχίδα του βρετανικού στόλου Iron Duke και στην συνέχεια άλλα βρετανικά πλοία παρέλαβαν περίπου 20.000 πρόσφυγες. Στις 14 Σεπτεμβρίου το αμερικανικό πλοίο Edsall υπό τον πλωτάρχη Halsey Powell έφθασε στη Σμύρνη μεταφέροντας άλευρα και ψωμί για τους πρόσφυγες. Ο Powell τις επόμενες ημέρες ήταν από τα πιο κεντρικά πρόσωπα στην επιχείρηση διάσωσης των προσφύγων μαζί με τον Tzennings. Η 18η και η 19η Σεπτεμβρίου ήταν μέρες που βύθισαν στην απελπισία τους πρόσφυγες της προκυμαίας αφού καμιά αισιόδοξη προοπτική δεν υπήρχε για τη φυγή τους από τη φλεγόμενη πόλη.

    Ο Tzennings γνωρίζοντας ότι η τουρκική διοίκηση είχε ορίσει ως τελευταία ημέρα εξόδου των προσφύγων απ’ την πόλη την 30η Σεπτεμβρίου προσπαθούσε να βρει τρόπο διάσωσης τους. Την 20η Σεπτεμβρίου παρατηρώντας τα πλοία στο λιμάνι, προσέγγισε πλοίο με γαλλική σημαία προκειμένου να μεταφέρει πρόσφυγες. Η προσπάθεια του αυτή απέτυχε και τον οδήγησε στην συνδρομή παραπλέοντος ιταλικού πλοίου με το όνομα Κωνσταντινούπολις. Η προσέγγιση αυτή είχε αίσιο τέλος αφού δόθηκε χρηματικό τίμημα κι επιβιβάστηκε και ο ίδιος ο Tzennings στο πλοίο προκειμένου ο κυβερνήτης του πλοίου να λάβει όσο το δυνατό περισσότερες εγγυήσεις. Μ’ αυτό τον τρόπο μεταφέρθηκαν 2.000 πρόσφυγες στη Μυτιλήνη. Στη Σμύρνη παράλληλα ο Powell εξασφάλισε από τον ίδιο τον Noureddin γραπτή άδεια για απομάκρυνση των Ελλήνων προσφύγων με ελληνικά πλοία με την προϋπόθεση ότι δεν θα έφεραν την ελληνική σημαία και δεν θα προσδέσουν στην προκυμαία.

       Ο Tzennings φθάνοντας στη Μυτιλήνη συνάντησε αρκετά ελληνικά πλοία που είχαν μεταφέρει Έλληνες στρατιώτες στο νησί από το μικρασιατικό μέτωπο. Ήταν η στιγμή που η σωτηρία χιλιάδων προσφύγων μέσα από τις ενέργειες του Tzennings θ’ άρχιζε να γίνεται πραγματικότητα. Ο υποστράτηγος Αθανάσιος Φράγκου διοικητής όλων των πλοίων κλήθηκε από τον Tzennings να συναινέσει στην μεταφορά των προσφύγων με τα πλοία αυτά. Αφού ο Tzennings αρχικά δεν κατάφερε να πείσει τον Φράγκου επικοινώνησε απ’ ευθείας με την ελληνική κυβέρνηση μέσω ενός τηλέγραφου που υπήρχε στο γειτονικό πλοίο Κιλκίς. Η ελληνική κυβέρνηση, όπως κι ο Φράγκου, αρχικά αρνήθηκε να δώσει την πολυπόθητη άδεια αναλογιζόμενη πιθανή αντίδραση των τουρκικών αρχών. Νιώθοντας ο Tzennings την ελπίδα να ξεγλιστράει από τα χέρια του αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το ύστατο μέσο. Τον εκβιασμό. Ενημέρωσε την ελληνική κυβέρνηση ότι θα δημοσιοποιούσε την αρχική άρνηση της με δεδομένη την άδεια των τουρκικών αρχών και τις εγγυήσεις του ίδιου του Tzennings. Ο εκβιασμός αυτός  είχε ως αποτέλεσμα μετά από λίγες ώρες να εξασφαλίσει τη σύμφωνη γνώμη της ελληνικής κυβέρνησης για χρήση των πλοίων. Ήταν η στιγμή που η σωτηρία χιλιάδων Ελλήνων άρχισε να γίνεται πραγματικότητα.

     Τη ίδια στιγμή που το αίμα του Χρυσοστόμου Σμύρνης πότιζε το χώμα της Μικράς Ασίας με το μαρτυρικό του τέλος οι πρόσφυγες της προκυμαίας άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία σωζόμενοι από το μένος των Τούρκων. Μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου κοντά στους 300.000 Έλληνες είχαν μεταφερθεί στη Μυτιλήνη(175.000) αλλά και στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη με καθημερινά δρομολόγια των ελληνικών πλοίων. Την  30η Σεπτεμβρίου είχαν απομείνει στην προκυμαία της Σμύρνης 6.000 πρόσφυγες για τους οποίους εξασφαλίστηκε επταήμερη παράταση προκειμένου να αναχωρήσουν κι αυτοί.

     Εκτός της Σμύρνης πρόσφυγες μεταφέρθηκαν απ’ τα Βουρλά(10.000), απ’ το Αϊβαλί(15.000-18.000), απ’ τη Φώκαια κι απ’ το Κουσάντασι. Μέχρι και την 16η Οκτωβρίου πρόσφυγες μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα από τα μικρασιατικά παράλια. Η συνεισφορά του Powell ήταν πολύ μεγάλη στην προσπάθεια αυτή. Εκτός της άδειας που εξασφάλισε από τον Noureddin τα αμερικανικά πλοία και τα πληρώματα τους τελούσαν υπό τις διαταγές του, ώστε να εξασφαλιστεί η προστασία των προσφύγων κατά τη μεταφορά τους από την προκυμαία στα ελληνικά πλοία. Ήταν αυτός που χειρίστηκε με επιτυχία και διακριτικότητα τη σύμφωνη γνώμη των τουρκικών αρχών για τη διαδικασία εκκένωσης της προκυμαίας από τους πρόσφυγες. Αξιομνημόνευτη είναι μεταξύ άλλων και η Αμερικανίδα ιατρός και φιλάνθρωπος  Esther Lovejoy η οποία όταν έμαθε για το δράμα των προσφύγων αψηφώντας τον κίνδυνο και με προσωπικά της έξοδα ήλθε στην προκυμαία της Σμύρνης από την Αμερική για να προσφέρει τις ιατρικές της υπηρεσίες.

      Η αναχώρηση των προσφύγων απ’ την Σμύρνη δεν σήμανε και το τέλος της δράσης του Tzennings. Ευρισκόμενος πλέον στη Μυτιλήνη σε συνεργασία με τον Powell ρυθμίζει τη μεταφορά των προσφύγων και σε άλλες πόλεις. Σημαντική ήταν η βοήθεια του και για τον ερχομό προσφύγων απ’ τον Εύξεινο Πόντο όσο και για τους εναπομείναντες πρόσφυγες απ’ την Αττάλεια(17.000) και τη Μερσίνη με τη βοήθεια ελληνικών πλοίων.

     Η νέα παράταση που έδωσαν οι Τούρκοι έως την 30η Νοεμβρίου για μεταφορά προσφύγων έδωσε στον Tzennings την ευκαιρία να συμβάλει στην οργάνωση της σωτηρίας προσφύγων από την  περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Παράλληλα στην επιτροπή που συγκροτήθηκε για την ανταλλαγή κρατουμένων κι αιχμαλώτων πολέμου ο Tzennings ήταν άτυπο μέλος ως εκπρόσωπος της ΧΑΝ. Η δράση του στην περίπτωση αυτή εξασφάλισε τη συνοδεία αμερικανικών πλοίων για την παραλαβή προσφύγων, πολιτικών κρατουμένων κι αιχμαλώτων πολέμου από τα μικρασιατικά παράλια. Τον Ιούνιο του 1923 ο Tzennings ταξίδεψε στην Παλαιστίνη κι αμέσως μετά στην Αμερική γεγονός που σήμανε και το τέλος της προσφοράς του στον μικρασιατικό ελληνισμό.

     Η ελληνική κυβέρνηση αναγνωρίζοντας την προσφορά του τον τίμησε τον Δεκέμβριο του 1922 με το «Σταυρό της Στρατιωτικής Αξίας» και το «Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος» που αποτελούν τα ανώτερα στρατιωτικά και πολιτικά παράσημα που απονέμει η ελληνική πολιτεία. Ήταν η πρώτη φορά που και τα 2 παράσημα απονεμήθηκαν ταυτόχρονα στο ίδιο πρόσωπο. Τον Tzennings τίμησαν τόσο ο Βασιλέας Γεώργιος ο Β’ καθώς και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Μελέτιος.

     Στον υπόλοιπο χρόνο της ζωής του ο Tzennings ως στέλεχος της ΧΑΝ αλλά κι εκτός αυτής αφιερώθηκε σε κοινωνικό έργο στην  Τουρκία μέχρι το θάνατο του τον Ιανουάριο του 1933 ο οποίος προήλθε από καρδιακή ανακοπή.

     Όλη η ζωή του Tzennings ήταν μια προσφορά στον συνάνθρωπο εμπνευσμένη από χριστιανικές αρχές μέσα από το οικογενειακό περιβάλλον. Υπήρξε προσωπικότητα τολμηρή, έχοντας απόλυτη προσήλωση στο επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Δεν λύγισε ούτε στιγμή όταν ανυπέρβλητες δυσκολίες ορθώνονταν μπροστά του.

     Η ανθρωποκεντρική φιλοσοφία και στάση ζωής του δικαιώθηκε. Χιλιάδες Ελλήνων σώθηκαν από βέβαιο θάνατο που καιροφυλακτούσε σε κάθε γωνιά της φλεγόμενης Σμύρνης το Σεπτέμβρη του 1922. Ο ελληνισμός του οφείλει αιώνια ευγνωμοσύνη όχι μόνο γιατί έσωσε πολυάριθμους συνανθρώπους μας, αλλά και γιατί η προσφορά του αυτή αποτελεί ένα δίδαγμα για όλους μας, προκειμένου να συνειδητοποιήσουμε ότι ιδιαίτερα σε δύσκολες περιστάσεις η προσωπική μας σωτηρία περνάει μέσα από τη προσφορά για τη σωτηρία των συνανθρώπων μας.

Θεοφάνης Λάζαρης

Πηγή: Ένας ήρωας στην προκυμαία, AZA K. TZENNINGS, Ο σωτήρας 300.000 ψυχών στη Σμύρνη τον Σεπτέμβρη του ΄22. ΝΙΚΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ. Εκδόσεις ΝΙΚΑΣ.