Όσο μικρή ή μεγάλη κι αν είναι η απώλεια που βιώνει ο καθένας, κοινό της παρονομαστή έχει τη διατάραξη της καθημερινότητας και τον κλονισμό της σιγουριάς ότι όλα είναι προβλέψιμα και ελεγχόμενα.

Όλοι αυτοί οι παράγοντες, σε συνδυασμό με τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας και την κοινωνική αποστασιοποίηση, δοκιμάζουν τόσο τις σωματικές όσο και τις ψυχικές αντοχές μας.

Είναι λοιπόν ιδιαίτερα σημαντικό να προστατεύσουμε την ψυχική μας υγεία και να αναπτύξουμε στρατηγικές που θα μπορέσουν να μας βοηθήσουν να ανταπεξέλθουμε στη δύσκολη αυτή συνθήκη.

Κρίσεις και ψυχική ανθεκτικότητα

Σε περιόδους κρίσης, όπως αυτή που διανύουμε, αναδεικνύεται η τεράστια σημασία της ικανότητας του ανθρώπου να υπερβαίνει τις αντιξοότητες και να προσαρμόζεται δημιουργικά σ’ αυτό που συμβαίνει. Η ποιότητα αυτή, πάνω στην οποία στηρίζεται και η ίδια η επιβίωση του ανθρώπινου είδους, σχετίζεται στενά με την έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας.

Τι εννοούμε όμως όταν μιλάμε για ψυχική ανθεκτικότητα;

Ψυχική ανθεκτικότητα: ελαστικότητα ή ακαμψία;

Οπωσδήποτε η ψυχική ανθεκτικότητα δεν θα πρέπει να συγχέεται με κάποια απαίτηση ή προσδοκία να είναι κανείς πάντα δυνατός και κινητοποιημένος, με έναν μόνιμα αισιόδοξο ή «θετικό» τρόπο σκέψης ή να μην επηρεάζεται από αυτά που συμβαίνουν μέσα του και γύρω του. Μια πολύ συχνή παρανόηση σχετικά με την έννοια της ανθεκτικότητας (αλλά και αυτή της ψυχικής υγείας) είναι ότι πρόκειται για μια κατάσταση άκαμπτη, φιξ, κάτι σαν μπετόν αρμέ, «δυνατός σαν βράχος» όπως ακούμε να λέγεται συχνά. Η αλήθεια δεν θα μπορούσε να βρίσκεται πιο μακριά.

Αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να το αντιληφθούμε η ίδια η ετυμολογία της λέξης resilient (ανθεκτικός). Ο όρος προέρχεται από τη λατινική λέξη resilire, που σημαίνει «υποχωρώ και ανακάμπτω» ή «αναπηδώ στη θέση που ήμουν πριν, μετά από κάποια αναγκαστική αναδίπλωση». Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά, οι έννοιες αυτές μιλούν για την ποιότητα της ελαστικότητας, το αντίθετο δηλαδή της ακαμψίας.

Ένα άλλο παράδειγμα που μπορεί να μας βοηθήσει να αντιληφθούμε καλύτερα την έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι η φιλοσοφία κάποιων πολεμικών τεχνών. Κάτι που διδάσκονται επιμελώς οι μαθητές στις σχολές πολεμικών τεχνών είναι το να μη συγχέουν την ακαμψία και την ανυποχωρητικότητα με τη δύναμη. «Ένας στρατός που δεν μπορεί να υποχωρήσει θα νικηθεί και ένα δέντρο που δε μπορεί να λυγίσει θα σπάσει από τον άνεμο», μας λέει ο Κινέζος σοφός Λάο Τσε. Η πραγματική δύναμη βρίσκεται στην ικανότητα να είμαστε ήπιοι, εύκαμπτοι και μαλακοί (σαν το νερό) και να προσαρμοζόμαστε δημιουργικά κάθε στιγμή στις νέες συνθήκες.

Πώς ορίζεται η ψυχική ανθεκτικότητα και πώς μπορούμε να την ενισχύσουμε;

Ως ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται η ικανότητα για θετική προσαρμογή στο πλαίσιο σημαντικών αντιξοοτήτων (Luhar, S. et al, 2000). Οι πιο ανθεκτικοί άνθρωποι είναι καλύτεροι στο να προσαρμοστούν στις δυσκολίες και φαίνεται να αντιλαμβάνονται την αλλαγή περισσότερο σαν πρόκληση παρά σαν απειλή. Η ποιότητα αυτή είναι εγγενές χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους, μέσα από τα  εκατομμύρια χρόνια εξέλιξής του, με τεράστια σημασία για την επιβίωσή του. Ωστόσο οι ερευνητές παρατηρούν ότι δεν πρόκειται για ένα στατικό χαρακτηριστικό, αλλά για μια δυναμική διαδικασία.

«Ό,τι δεν σε σκοτώνει, σε κάνει πιο δυνατό»

Κατά μία έννοια η ψυχική ανθεκτικότητα είναι σαν ένας μυς που όσο περισσότερο γυμνάζεται δυναμώνει, ενώ όσο «τεμπελιάζει» ατροφεί. Αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να το αντιληφθούμε καλύτερα τόσο η προσωπική μας παρατήρηση όσο και σχετικές έρευνες που δείχνουν ότι οι άνθρωποι που έχουν αντιμετωπίσει ένα μέτριο βαθμό δυσκολιών τείνουν να έχουν αναπτύξει ισχυρότερα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας σε σχέση με ανθρώπους που δεν χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν δυσκολίες (Mancini, A., et al, 2016). Οι εμπειρίες αυτές -στο βαθμό που δεν μας πλήττουν πέρα από κάποιο όριο όπου μας είναι αδύνατο να διαχειριστούμε- φαίνεται να μας κάνουν πιο ανθεκτικούς και αποτελεσματικούς.

Η συνειδητοποίηση αυτή μας προσφέρει μια εναλλακτική οπτική για τη δύσκολη συνθήκη της πανδημίας: τη δυνατότητα να την αντιμετωπίσουμε σαν μια ευκαιρία να καλλιεργήσουμε την ψυχική μας ανθεκτικότητα.

Ας δούμε λοιπόν κάποιες απλές πρακτικές που μπορούν να μας βοηθήσουν να «γυμνάσουμε» αυτό τον μυ και να γίνουμε σταδιακά πιο ανθεκτικοί, περισσότερο ψυχικά υγιείς, αλλά και πιο παρόντες στη ζωή μας.

Επίγνωση

Όσο πυκνή ή πολυάσχολη κι αν είναι η καθημερινότητά μας είναι σημαντικό να παίρνουμε λίγο χρόνο για να στραφούμε στον εαυτό μας και να παρατηρήσουμε τι μας συμβαίνει. Μαθαίνουμε σιγά σιγά να δίνουμε χώρο στο συναίσθημά μας, να το αναγνωρίζουμε και να του δίνουμε όνομα. Η διαδικασία αυτή είναι πολύ σημαντική καθώς μας βοηθά να αποκτήσουμε επίγνωση.

Πολλοί από εμάς έχουμε συνηθίσει να κινούμαστε στη ζωή μας σαν υπνοβάτες, να προχωράμε από δράση σε δράση ασυναίσθητα, χωρίς να έχουμε αναγνωρίσει πώς νιώθουμε, ποια είναι η ανάγκη μας, κι αν αυτό που κάνουμε είναι όντως η κατάλληλη επιλογή. Έτσι πχ. μπορεί να το ρίχνουμε στο shopping ή στο φαί όταν είμαστε αγχωμένοι, να τσακωνόμαστε με έναν άγνωστο στο διαδίκτυο όταν αισθανόμαστε αδικημένοι κ.ο.κ. Όλα αυτά, στο βαθμό που δεν βλάπτουμε κάποιον, είναι εντάξει και είναι μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας. Είναι όμως πολύ σημαντικό να μπορούμε να σταθούμε για μια στιγμή σ’ αυτό που συμβαίνει και να αναγνωρίσουμε ότι πχ. «εγώ τώρα νιώθω άγχος» ή «νιώθω αδικία» ή «νιώθω μοναξιά» και ότι «τη δεδομένη στιγμή επιλέγω να το διαχειριστώ με αυτόν τον τρόπο».

Αποδοχή

Αποδοχή σημαίνει ότι επιτρέπω στο συναίσθημά μου και στη σκέψη μου να υπάρχει, χωρίς να το επικρίνω ή να το πολεμώ.

Αρκετοί άνθρωποι υποφέρουν από το φόβο ότι κάποιος θα τους κρίνει και θα τους απορρίψει γι’ αυτά που νιώθουν και σκέφτονται. Και σε μερικές περιπτώσεις ο αυστηρός αυτός κριτής είναι ο ίδιος τους ο εαυτός. Η κατάσταση αυτή συχνά έχει τις ρίζες της σε μια παιδική ηλικία όπου ένιωθαν ότι δεν ήταν αρκετά καλοί στα μάτια των σημαντικών άλλων. Είναι γεγονός ότι κατά την ευαίσθητη αυτή περίοδο οι άνθρωποι είναι δύσκολο να δουν και να αποδεχτούν τον εαυτό τους χωρίς το κατάλληλο καθρέφτισμα από το περιβάλλον τους. Σήμερα όμως, ως ενήλικες, μπορούν και έχουν τη δύναμη να το κάνουν.

Επιλογή της κατάλληλης δράσης

Μέσω της επίγνωσης και της αποδοχής μπορώ να καταφέρνω, ακόμα και σε αντίξοες καταστάσεις, να παραμένω στο κέντρο μου, σε επαφή με αυτό που μου συμβαίνει, αυτό που νιώθω, και αυτό στο οποίο χρειάζεται να ανταποκριθώ στο Εδώ και Τώρα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται σιγά σιγά πιο εύκολο να αναγνωρίζω την πραγματική μου ανάγκη, και συνεπώς να επιλέγω την κατάλληλη δράση για να την καλύψω. Έτσι πχ. όταν αισθάνομαι πιεσμένος μπορώ να κάνω ένα μικρό διάλειμμα, όταν νιώθω μοναξιά να πάρω τηλέφωνο έναν φίλο, όταν αισθάνομαι πεσμένος ή κουρασμένος να κάνω κάτι για να με φροντίσω ή να ζητήσω βοήθεια κλπ.

Αυτοφροντίδα

Μέσα σ’ αυτή τη δύσκολη συνθήκη που διανύουμε η αυτοφροντίδα και η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής είναι πιο σημαντική από ποτέ: η μέριμνα για επαρκή ύπνο, η ήπια σωματική άσκηση και η σωστή διατροφή, το μετρίασμα του χρόνου μπροστά στην τηλεόραση ή στον υπολογιστή, η ενασχόληση με δραστηριότητες που μας δίνουν ενέργεια και γαλήνη (πχ. βόλτες στη φύση, διαλογισμός, προσευχή). Όλα αυτά, χρωματισμένα με τη δική μας ιδιαίτερη πινελιά, μπορούν να μας βοηθήσουν να ενδυναμωθούμε σωματικά και ψυχικά και να ανταπεξέλθουμε στις δυσκολίες.

Μοίρασμα και επικοινωνία

Η κοινωνική αποστασιοποίηση είναι ένα εργαλείο για τον περιορισμό της εξάπλωσης του COVID-19, η κοινωνική απομόνωση ωστόσο είναι εγκληματική τόσο για την ψυχοσυναισθηματική όσο και για τη σωματική μας υγεία. Τα τηλέφωνα, οι υπολογιστές, το διαδίκτυο, οι πάμπολλες εφαρμογές, ίσως να μη μπορούν να υποκαταστήσουν τη ζεστασιά της δια ζώσης συνάντησης,  μπορούν όμως να μας βοηθήσουν να παραμείνουμε σε επαφή με τους οικείους μας ή ακόμα και να διευρύνουμε τον κύκλο μας και τα συστήματα στήριξης που διαθέτουμε.

Είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να μοιραστούμε αυτά που νιώθουμε, να μιλήσουμε σε κάποιον που μας ακούει, και αντίστοιχα να τον/την ακούσουμε. «Μια στεναχώρια που μοιράζεται είναι μισή στεναχώρια» λέει ένα γνωμικό.

Ευγνωμοσύνη - Αναγνώριση και του θετικού μέσα στο αρνητικό

Το να κρατάμε μια στάση ευγνωμοσύνης γι’ αυτά που είμαστε κι αυτά που έχουμε στη ζωή μας μπορεί να έχει ευεργετικές συνέπειες για την ψυχική μας υγεία (Wood et al., 2010). Η πρακτική αυτή μπορεί να λειτουργήσει σαν φάρος ελπίδας και παράγοντας ενδυνάμωσης στις δύσκολες εποχές που διανύουμε.

Παράλληλα, η ικανότητα να διακρίνουμε το ελάχιστο έστω θετικό που υπάρχει μέσα στην όλη δυσκολία έχει ζωτική σημασία. Για παράδειγμα, όλη αυτή η αναγκαστική «παύση» και εσωστρέφεια λόγω της πανδημίας, οδήγησε αρκετό κόσμο στο να εξετάσει την πορεία της ζωής του και να δει πιο καθαρά όσα του είναι όντως σημαντικά. Αντίστοιχα, ανέδειξε το γεγονός ότι οι άνθρωποι εξαρτόμαστε ο ένας απ’ τον άλλο κι ότι η επιβίωσή μας στηρίζεται στην ικανότητά μας για ενσυναίσθηση, συνεργασία και συλλογική προσπάθεια.

Η αναγνώριση των όποιων θετικών και των στοιχείων της ζωής που μας είναι απαραίτητα είναι αυτή που μπορεί να ρίξει φως στο τι μας βοηθά να είμαστε ανθεκτικοί στις αντιξοότητες.

Κλείνοντας...

Η δύσκολη συγκυρία της πανδημίας μας προσκαλεί να τοποθετηθούμε με ανθεκτικότητα, επίγνωση, αποδοχή, υγιή δράση, και πάνω απ’ όλα με συμπόνοια σ’ αυτό που συμβαίνει μέσα μας και γύρω μας. Μας προσκαλεί επίσης να μάθουμε να «λυγίζουμε στον άνεμο», δίνοντας το χρόνο στον εαυτό μας να αφομοιώσει αυτό που του συμβαίνει, κι ενδεχομένως να πενθήσει «αυτό που χάθηκε». Αγκαλιάζοντας την εμπειρία μας στην ολότητά της, αφήνουμε χώρο να αναδυθεί κάτι καινούριο: η επόμενη μέρα, το επόμενο βήμα μας.

Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε ότι η περιπέτεια αυτή θα έχει τέλος, και ότι χρειάζεται να είμαστε ευγενικοί με τον εαυτό μας και να αναγνωρίζουμε ότι μέχρι τώρα και παρά τις δυσκολίες τα έχουμε καταφέρει μια χαρά!

Πηγές

• Luthar, S. S., & Cicchetti, D. (2000). The construct of resilience: Implications for interventions and social policies. Development and psychopathology, 12(4), 857-885.
• Mancini AD, Littleton HL, Grills AE. (2016). Can People Benefit From Acute Stress? Social Support, Psychological Improvement, and Resilience After the Virginia Tech Campus Shootings. Clinical Psychological Science. 4(3):401-417.
• Wood, A. M., Froh, J. J., & Geraghty, A. W. (2010). Gratitude and well-being: A review and theoretical integration. Clinical psychology review, 30(7), 890-905.

Συγγραφέας: Κωνσταντίνα Μπασκουρέλου
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια
ΜΑ. Κλινικής – Συμβουλευτικής Ψυχολογίας
www.therapyspot.gr