Στις 13 Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ εξαπολύει την επίθεση του. Ο Αρχιστράτηγος Χατζηανέστης αντικαθίσταται από τον Ν.Τρικούπη που παραδίδεται με 10.000 αξιωματικούς και στρατιώτες. Ο διάδοχος του Πολυμινάκος διευθύνει το στρατό από το ατμόπλοιο «Κύκνος» που βρίσκεται στο λιμάνι της Σμύρνης.

Ενώ στα παράλια συρρέουν όλο και περισσότεροι πρόσφυγες προσπαθώντας να γλιτώσουν από το στρατό του Κεμάλ ο Στεργιάδης τους εξαπατά, καλλιεργώντας την εντύπωση πως δεν υπάρχει κίνδυνος. Αντιθέτως ο Χρυσόστομος που ανησυχεί ιδιαίτερα στις 21 Αυγούστου 1922 κάνει έκκληση στον Κωνσταντίνο ν’ αναθέσει την κυβέρνηση στον Βενιζέλο με σκοπό την επιστροφή των εκδιωχθέντων αξιωματικών και την ανασυγκρότηση του στρατού. Παράλληλα του ζητά την εκδίωξη του Χατζηανέστη και του Στεργιάδη ο οποίος φρόντισε να διαφύγει τον κίνδυνο (για τον οποίο καθησύχαζε τους Έλληνες) αναχωρώντας από τη Σμύρνη με πολεμικό πλοίο τρεις μέρες νωρίτερα από την είσοδο των Τούρκων στην πόλη.

Στις 25 Αυγούστου ο Αρχιεπίσκοπος των Καθολικών προσπαθεί να πείσει τον Χρυσόστομο να φύγει απ’ τη Σμύρνη έχοντας εξασφαλίσει θέση σε υπό αναχώρηση ατμόπλοιο. Ο Μητροπολίτης όμως ψύχραιμος κι ατάραχος απαντά: «Παράδοσις του ελληνικού κλήρου αλλά και χρέος του καλού ποιμένος είναι να παραμείνει με το ποίμνιο του». Αρνήθηκε επίσης τη σωτηρία του όταν γαλλική περίπολος από είκοσι άνδρες του πρότεινε να παραμείνει στην εκκλησία της Sacre-Coeur ή στο Γαλλικό Προξενείο. Είναι η στιγμή που ο Μητροπολίτης επιλέγει το μαρτύριο και ταυτόχρονα τη συμμετοχή του στο μακρύ κατάλογο των ηρώων και μαρτύρων του Γένους. Ο τελευταίος επίσημος Έλληνας που έφυγε ήταν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής  πρύτανης του Ιωνικού Πανεπιστημίου.

Στις 27 Αυγούστου 1922 η πρώτη εμφάνιση των Τούρκων στη Σμύρνη είναι γεγονός υπό τον Κιορ Μπεχλιβάν. Οι Έλληνες που έχουν απομείνει κατευθύνονται στη Μητρόπολη. Ο Μητροπολίτης μαζί με τον αδελφό του Ευγένιο κάνει ό,τι μπορεί για να βοηθήσει τους Μικρασιάτες. Στις 28 Αυγούστου τελεί Θεία Λειτουργία στην Αγία Φωτεινή. Στο τελευταίο του κήρυγμα επικαλείται τη Θεία Πρόνοια και την πίστη του στο Θεό. Ταυτόχρονα μπήκε στη Σμύρνη ο παλιός γνώριμος κι ορκισμένος εχθρός του Νουρεντίν πασάς. Πρώτη του δράση να καλέσει για παράδοση όλους τους Έλληνες κι Αρμένιους ηλικίας 18 έως 45 ετών. Αμέσως μετά στο μυαλό του ήταν η εξόντωση του Χρυσόστομου. Με το τέλος της Θείας Λειτουργίας  ο φρούραρχος Σαλή Ζεκή βέης τον ζητά στο φρουραρχείο. Ήρεμος με συντροφιά τον «καβάση» του (κλητήρα) του, Θωμά Βούλτσιο αποχαιρετά το πλήθος και πηγαίνει στο φρουραρχείο. Ο φρούραρχος αφού του υπαγόρευσε μια διαταγή, άφησε το Μητροπολίτη ν’ αναχωρήσει για τη Μητρόπολη με αυτοκίνητο που του παραχώρησαν Αμερικάνοι αξιωματικοί. Ο Μητροπολίτης κοινοποίησε στο λαό τη διαταγή του φρούραρχου να παραδοθούν τα όπλα κι όλοι να μείνουν στα σπίτια τους.

Στις 8 το βράδυ ήλθε αστυνόμος με δύο οπλισμένους στρατιώτες. Ζήτησαν το δεσπότη με τρεις δημογέροντες. Μαζί του πήγαν ο Τσουρουκτζόγλου και ο Κλιμάνογλου. Στις 10 το βράδυ ένας από τους στρατιώτες που ήλθαν το απόγευμα, έφερε κάρτα απ΄το δεσπότη προς τον αδελφό του Ευγένιο που έγραφε: «Αγαπητέ αδελφέ, μας εκράτησαν απόψε εμέ ως πρόεδρο της Μικρασιατικής Αμύνης τους άλλους ως μέλη. Μην ανησυχείτε». Το άλλο πρωί από το Ζαδέ της τράπεζας έμαθαν πως χάλασαν τον δεσπότη μαζί με τους δύο δημογέροντες. Οι Τούρκοι δεν άφησαν ελεύθερο ούτε τον αδελφό του Μητροπολίτη Ευγένιο. Αφού τον φυλάκισαν για έξι μήνες μετά τον απαγχόνισαν.

Ποιες ήταν όμως οι τελευταίες στιγμές του Χρυσόστομου; Οδηγούμενος στον Νουρεντίν ρωτήθηκε αν οι λόγοι από αποκόμματα εφημερίδων που είχε συλλέξει ήταν δικοί του. Ο Μητροπολίτης απάντησε καταφατικά. Στη συνέχεια ο Νουρεντίν διέταξε να τον πάρουν και να τον δώσουν στο εξαγριωμένο πλήθος που περίμενε στο δρόμο. Οι αλλόφρονες Τούρκοι του έσκισαν τα ράσα, του έκοψαν τα γένια και τα μαλλιά, του πήραν το εγκόλπιο και το χρυσό Σταυρό και τον έσυραν ως το Τιρκιλίκ του Τουρκομαχαλά. Το φανατισμένο πλήθος πήρε ένα κομμάτι της σάρκας του Χρυσοστόμου. Το κεφάλι του καταματωμένο χωρίς αυτιά, γλώσσα και μάτια το έμπηξαν στην πατερίτσα του, περιφέροντας το στους Τουρκομαχαλάδες. Όλα αυτά τα φρικώδη έγιναν με οργάνωση και προτροπή του διοικητή της Σμύρνης Νουρεντίν. Ενδεικτικό της αποφασιστικότητας του Χρυσοστόμου να μην εγκαταλείψει την πόλη της Σμύρνης και το ποίμνιο του, ήταν το γεγονός ότι αρνήθηκε τη σωτηρία του όταν γαλλική περίπολος από είκοσι άνδρες του πρότεινε να παραμείνει στην εκκλησία της Sacre-Coeur ή στο Γαλλικό προξενείο. Εκείνο που χρήζει ιδιαίτερης μνείας είναι το γεγονός ότι ένας εκ των δημίων του όπως αποκάλυψε αργότερα, την ώρα που ο Μητροπολίτης κατακρεουργείτο από το μανιασμένο πλήθος, προσπαθούσε με το δεξί του χέρι να ευλογήσει τους δημίους του!. Ένας Τούρκος που αναγνώρισε την κίνηση του Εθνομάρτυρα έκοψε με το μαχαίρι του τα δύο χέρια του Μητροπολίτη. Ο δήμιος όπως αποκαλύπτει εκείνη την στιγμή αποτελείωσε με δύο σφαίρες στο κεφάλι το Χρυσόστομο για να δώσει όπως είπε τέλος στο δράμα του. Την ώρα όμως που η ψυχή του παραδόθηκε στον Κύριο, άρχισε να λάμπει ως πάμφωτος αστέρας στο νοητό στερέωμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ο Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς στο ερώτημα τι είναι ή τι αποτελούν οι «Βίοι των Αγίων» απάντησε μεταξύ άλλων: «Περιέχουν όλην την ορθόδοξον Ηθικήν–το ορθόδοξο ήθος, εις ολόκληρον την λάμψιν του θεανθρώπινου μεγαλείου του και της ακαταβλήτου δυνάμεως του». Το ορθόδοξο ήθος του Εθνομάρτυρος ήταν αυτό που σαν οδοδείκτης της ζωής του, τον οδήγησε στη θυσία, στο μαρτύριο, τον οδήγησε στην απόφαση άρνησης της φυγής του προκειμένου να σώσει τη ζωή του. Προτίμησε μέχρι τελευταία στιγμή να διασώσει όσους κατατρεγμένους Μικρασιάτες μπορούσε. Διάλεξε το μαρτυρικό θάνατο του σώματος, προκειμένου η ψυχή του να στοιχηθεί με τις ψυχές των ηρώων του Γένους. Την ίδια ώρα ο Τσουρουκτσόγλου και ο Κλιμάνογλου μαρτυρούσαν με δεμένα πόδια πίσω από ένα αυτοκίνητο που ακολουθούσε τον όχλο που βιαιοπραγούσε στο άψυχο σώμα του Μητροπολίτη.

Παντού στη Σμύρνη επικρατούσε θρήνος κι οδυρμός. Όσοι Έλληνες κατάφερναν να φθάσουν στην προκυμαία γλιτώνοντας από το μαχαίρι των φανατισμένων τσετών του Κεμάλ προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να επιβιβασθούν στα καράβια των δυνάμεων της Ευρώπης που είχαν αγκυροβολήσει στη Σμύρνη. Εκεί όμως τους περίμενε μια ακόμη απογοήτευση. Η δήθεν πολιτισμένη Ευρώπη, εκπροσωπούμενη από τις κραταιές δυνάμεις της, όχι μόνο αδιαφορούσε για τις ελληνικές αθώες ψυχές που χάνονταν κι εκλιπαρούσαν για βοήθεια, αλλά φρόντιζε να διασκεδάζει τα πληρώματα των καραβιών με έντονη μουσική ώστε να μην φθάνει ως τ’ αυτιά τους ο θρήνος της προκυμαίας. Η Ευρώπη της ειρήνης και της αλληλεγγύης οικοδομούσε το μέλλον των συμφερόντων της πάνω σε χιλιάδες νεκρούς Έλληνες. Τώρα πια η ευρωπαϊκή διπλωματία έκλεινε το μάτι στον Κεμάλ ,αφού πίστευε  ότι αυτός ήταν που θα της εξασφάλιζε τη δίοδο στα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής, μια προοπτική που αποτελούσε ευθύς εξ’ αρχής το βασικό στόχο και σκοπό των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών.

Με το μαρτυρικό του θάνατο ο Χρυσόστομος τήρησε αυτό που ποθούσε η ψυχή του κι είχε κάνει γνωστό από τις 16 Μαΐου 1907. «Ζητώ Σταυρόν, μεγάλον Σταυρόν, επί του οποίου θα δοκιμάσω την ευχαρίστησιν καθηλούμενος και μη έχων έτερον τι να δώσω προς σωτηρίαν της ημετέρας λατρευτής πατρίδος να δώσω το αίμα μου». Το αίμα του Χρυσοστόμου ενώθηκε με το αίμα κι άλλων ρασοφόρων που πότισε το χώμα της Μικράς Ασίας, βαδίζοντας κι αυτοί το δρόμο της θυσίας και της υπεράσπισης του ποιμνίου τους. Ο Μητροπολίτης Μοσχονησίων Αμβρόσιος θάφτηκε ζωντανός, ο Κυδωνίων Γρηγόριος πεταλώθηκε, ο Ικονίου Προκόπιος σφάχθηκε, κι ο Ζήλων Ευθύμιος άφησε την τελευταία του πνοή στις φυλακές έχοντας εν τω μεταξύ ασθενήσει από τύφο. Από τους 450 κληρικούς της επαρχίας Σμύρνης οι 347 βρήκαν οικτρό θάνατο. Σουβλίστηκε ο αρχιερατικός επίτροπος Μπουτζά (Αρχαντζικάκης), ο διάκονος της Αγίας Άννας κάηκε ζωντανός, ο ιερέας Μελέτιος του ναού της Ευαγγελίστριας σταυρώθηκε σ’ ένα πεύκο!. Περίπου 2.500 εκκλησίες μεταβλήθηκαν σ’ ερείπια, σε τζαμιά, στάβλους, αποθήκες, και τεκέδες (ιεροσπουδαστήρια).

Όλοι οι προαναφερθέντες ρασοφόροι που μαρτύρησαν προστέθηκαν στο μακρύ κατάλογο των ρασοφόρων που έδωσαν τη ζωή τους για του Χριστού την πίστη την Αγία και της πατρίδος την ελευθερία. Έγιναν συνοδοιπόροι με το πλήθος των ρασοφόρων που έχασαν τη ζωή τους στα χρόνια της σκλαβιάς αλλά και στην Εθνεγερσία του 1821, ακολούθησαν το παράδειγμα του πολύ πρόσφατα αγιοκαταταχθέντος Μητροπολίτου κι Εθνομάρτυρος Ανανία Λαμπάρδη καθώς επίσης και του διαδόχου στη μητρόπολη Λακεδαιμονίας και μετέπειτα στη Μητρόπολη Βιδινίου και ύστερα στη Μητρόπολη Δέρκων Εθνομάρτυρος Γρηγορίου που οι Τούρκοι τον κρέμασαν στα Θεραπειά της Κωνσταντινουπόλεως το 1821 στην πύλη του Επισκοπείου του. Ο κατάλογος της θυσίας μακρύς κι αδιάψευστος μάρτυς της προσφοράς του ράσου στους αγώνες του έθνους για την υπεράσπιση των ιδανικών του.

Ο θάνατος του Εθνομάρτυρος Χρυσοστόμου Σμύρνης ήταν προσχεδιασμένος. Όπως αναφέρει ο αείμνηστος συμπατριώτης μας Σαράντος Καργάκος ήταν μια πράξη πολιτική. Δεν θανατώθηκε γι’ αυτά που έκανε αλλά γι’ αυτά που θα έκανε αν ζούσε. Οι Τούρκοι σκότωσαν το μελλοντικό ηγέτη της πατρίδος. Αυτόν που μπορούσε ν’ ανορθώσει ηθικά και υλικά το κράτος. Αυτόν που δεν θα επέτρεπε τη λογική της εγκαθίδρυσης των χαμένων πατρίδων. Αυτόν που μπορούσε να γίνει ο θρησκευτικός και πολιτικός ηγέτης του ελληνισμού.

Αρχικά κανείς δεν ήξερε που ενταφιάστηκε το άψυχο σώμα του Μητροπολίτη. Αργότερα έγινε γνωστό ότι ενταφιάστηκε από Έλληνες αιχμαλώτους του 18ου συντάγματος, μετά από διαταγή των τουρκικών αρχών στο γυμναστήριο του συλλόγου «Απόλλων». Τα ματωμένα του άμφια βρέθηκαν σε παλαιοπωλείο της Κωνσταντινούπολης όπου τα εντόπισε και τα αγόρασε το 1949 ο μακαριστός Μητροπολίτης Ιεράπετρας και Σητείας Φιλόθεος (κατά κόσμον Ιωάννης Βουτουνεράκης) απόφοιτος της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Αφού τα φύλαξε «ως κόρην οφθαλμού» πριν αποδημήσει εις Κύριον τα δώρησε στο μουσείο της Ιεράς Μονής Τοπλού στη Σητεία της Κρήτης όπου και εκτείθενται.

Μέσα στο φανατισμό τους οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να σκεφθούν πως οδηγώντας τον Χρυσόστομο στο θάνατο, την ίδια στιγμή τον έκαναν αθάνατο. Τον έβαλαν στις ψυχές όλων των επερχόμενων γενεών. Η μορφή του, η ψυχή του θα βρίσκεται πάντα πάνω από τη Μικρά Ασία, πάνω από τη Σμύρνη, την πόλη του μαρτυρίου του. Κι όπως ευλογούσε μέχρι την τελευταία του ανάσα τους βασανιστές του, έτσι περιμένει να ευλογήσει την ευόδωση του πόθου του για έναν ελληνισμό που θα μοιράσει το φως της ορθοδόξου πίστεως στα χώματα της Μικράς Ασίας, δικαιώνοντας τα αίματα των προγόνων. Η Ιερά Σύνοδος σε τακτική συνεδρίαση της την 4η Νοεμβρίου 1992 τον ανεκήρυξε Ιερομάρτυρα-Άγιο και με την υπ.αρ.2556 εγκύκλιο καθόρισε ως ημέρα εορτής του μαζί με τους μαρτυρήσαντες επισκόπους Γρηγόριο Κυδωνίων, Αμβρόσιο Μοσχονησίων, Προκόπιο Ικονίου και Ευθύμιο Ζήλων την Κυριακή προ της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Η μνήμη του Εθνομάρτυρος Χρυσοστόμου αλλά κι όλων των προγόνων μας αιώνια. Ο πολιτισμός που δημιούργησαν, η αφοσίωση στην αγάπη για το Χριστό και την υπεράσπιση των ιδανικών μας είναι τα στοιχεία που χρόνια τώρα ενδυναμώνουν τον πόθο μας για επιστροφή και γνωριμία με τη γη της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Καππαδοκίας. Κι ας νομίζουν οι κάτοικοι της ανατολικής πλευράς του Αιγαίου πως δίκαια μας εκδίωξαν. Ας νομίζουν ότι ο δρόμος της προσφυγιάς του 1922 ήταν δρόμος χωρίς επιστροφή. Ξέρουν τι ακριβώς έχει συμβεί, ξέρουν και τι πρόκειται να συμβεί. Ξέρουν πως σαν έλθει η ώρα να ξαναγυρίσουμε το αίμα των προγόνων θα φωτίζει το δρόμο μας. Όσοι ζουν στην αιωνιότητα ποθούν να δουν με τα μάτια της ψυχής το γυρισμό μας. Να δουν αυτό που οι ζώντες θα δουν με τα μάτια του σώματος. Αυτός ο κοινός σιωπηρός πόθος ζωντανών και νεκρών που δια της προσευχής φθάνει στον ουρανό, εναπόκειται στον Κύριο πότε θα το επιτρέψει. Οι αλησμόνητες πατρίδες θα βρουν ξανά την παλιά τους αίγλη. Το ελληνορθόδοξο φως θα λάμψει ξανά. Προς δόξαν Θεού και δικαίωση των θυσιών του γένους των Ελλήνων.

Θεοφάνης Λάζαρης

Πηγές: 

• Ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος, Μητροπολίτης Σμύρνης Ο «Περιβλεπτος», Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος.
• Ο Εθνομάρτυρας- Άγιος Μητροπολίτης Δράμας-Σμύρνης Χρυσόστομος, Ευάγγελος Βασιλείου, Έκδοση Δήμου Δράμας, Δράμα 1995.
• Ο Σμύρνης Χρυσόστομος (Τόμος Α’), Αθηνα 1971,Χρηστου Σολομωνίδη.
• Ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος Σμύρνης, Ιερομονάχου Ευθυμίου Τρικάμηνα, Εκδόσεις Ορθοδοξία, Λάρισα 2002.