Μετά της επανάσταση των Νεοτούρκων (3 Ιουλίου 1908) και την παροχή γενικής αμνηστίας (24 Ιουλίου 1908) ο Χρυσόστομος επανέρχεται στη Δράμα. Ο Τούρκος σωματάρχης ήταν παρών στην υποδοχή του. Η συνέχεια όμως δεν υπήρξε ανάλογη. Οι Νεότουρκοι δεν άργησαν να δείξουν το σκληρό τους πρόσωπο με κύριο άξονα των προθέσεων τους τον βίαιο εκτουρκισμό.

Ο διοικητής Σερρών απαγορεύει στον Χρυσόστομο τις περιοδείες στα χωριά.  Οι Βούλγαροι ανοίγουν στην Δράμα δικό τους σχολείο χωρίς την ύπαρξη βουλγαρικού πληθυσμού στην πόλη. Ο Χρυσόστομος διαμαρτύρεται. Οι Τούρκοι τον κατηγορούν ξανά. Ενώ ο Έλληνας βουλευτής Κοσμίδης διαμαρτύρεται για τις διώξεις του Μητροπολίτη ο υπουργός Εσωτερικών Χιλμή πασάς ως γενικός επιθεωρητής Μακεδονίας κατηγορεί τον Χρυσόστομο για υπονομευτική δράση. Ο ιεράρχης με επιστολή στην τουρκική βουλή κατηγορεί το Χιλμή για διάδοση ανυπόστατων κατηγοριών εναντίον του. Όταν ο Βούλγαρος Πανίτσα σκοτώνει στην Ξάνθη τον Ηλία Χατζηγεώργιεφ, πρόεδρο του βουλγαρικού κομιτάτου Δράμας, οι Βούλγαροι βερχοβιστές επέρριψαν την ευθύνη στους Έλληνες, δείχνοντας ως ηθικό αυτουργό τον Χρυσόστομο!.

Για ν’ αποφύγει το φυλετικό μίσος και την  επιδείνωση της ατμόσφαιρας ο Χρυσόστομος αποσύρεται δήθεν για λουτροθεραπεία στην Καβάλα, κι από κει παίρνει διαταγή να μεταβεί στην  Κωνσταντινούπολη όπου και φιλοξενείται στο Πατριαρχείο. Είναι η δεύτερη εξορία για το Χρυσόστομο. Ο θάνατος του Μητροπολίτη Σμύρνης Βασιλείου όμως είχε σαν αποτέλεσμα η Ιερά Σύνοδος να εκλέξει παμψηφεί ως διάδοχο του τον Χρυσόστομο στις 11 Μαρτίου 1910. Ήταν η απόφαση που θα γινόταν η αφετηρία για να πάρει σάρκα και οστά μετά από, λίγα χρόνια η μαρτυρική θυσία του Χρυσοστόμου. Εκεί όπου έδωσε για την Ορθοδοξία και την πατρίδα αυτό που πάντα επιθυμούσε. Το ίδιο του το αίμα.

Ο γεμάτος εμπόδια βίος του Χρυσοστόμου επιβεβαιώθηκε και στο ταξίδι του με προορισμό την Καλλίπολη με το ατμόπλοιο «Νίγηρ». Το πλοίο λόγω συγκρούσεως υπέστη ρήγμα 6 μέτρων. Ο Μητροπολίτης διατηρώντας την ψυχραιμία του, συγκέντρωσε στο κατάστρωμα τους επιβάτες και τους διάβασε κεφάλαια των Ευαγγελίων της Μ. Πέμπτης. Δύο ημέρες μετά την έλευση του πλοίου στην Καλλίπολη το αιγυπτιακό πλοίο «Μίνια» παρέλαβε τον Χρυσόστομο και τον μετέφερε στη Σμύρνη. Εκεί του επιφυλάχθηκε θερμή υποδοχή.

Έμβλημα της Μητροπόλεως Σμύρνης είναι ο λόγος του Ιωάννη από την Αποκάλυψη «Πιστός άχρι θανάτου». Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Άγιος Πολύκαρπος καιόμενος κατά τους διωγμούς του 2ου αιώνος ήταν ο πρώτος που έκανε το έμβλημα της μητροπόλεως πράξη. Ο Χρυσόστομος έμελλε να είναι ο τελευταίος Μητροπολίτης της πόλης σφραγίζοντας με τη μαρτυρική του θυσία και το αίμα του την ουσία του εμβλήματος της Ιεράς Μητροπόλεως. Όταν ο Χρυσόστομος έφθασε στη Σμύρνη ήταν 10 Μαΐου 1910 και ήταν 43 ετών.

Η ολόθερμη υποδοχή του έβγαλε τον ψυχισμό των Ελλήνων της Σμύρνης στην επιφάνεια. Οι Έλληνες της πόλης δεν ήθελαν απλώς έναν ιεράρχη. Ήθελαν έναν πολυτάλαντο και πολυπράγμωνα ηγέτη. Έναν άνθρωπο σκεπτόμενο, με οραματισμό που δεν θα έμενε στα λόγια αλλά θα είχε την ικανότητα να μετουσιώνει σε πράξη, όλα όσα θα διαπίστωνε πως είχε ανάγκη η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης. Ταυτόχρονα ως άριστος παιδαγωγός που πίστευε στην ανάσταση του Γένους φρόντισε να μεταδώσει αγάπη για Χριστό και πατρίδα ιδιαίτερα στους νέους. Με αιχμή του δόρατος το πατριωτικό φρόνημα έδωσε ιδιαίτερη προσοχή και στην εκγύμναση του σώματος. Το ρητό νους υγειής εν σώματι υγειή  των αρχαίων προγόνων μας, έβρισκε απόλυτη εφαρμογή στη δράση του Χρυσοστόμου Σμύρνης. Η άθληση για το Χρυσόστομο είχε ευρύτερη σημασία. Ήταν συνάμα άθληση ήθους και η καλύτερη οδός μέσα από την οποία θα αναβίωναν οι αρετές του Γένους. Ήθελε νέους δυνατούς σε σώμα και πνεύμα με όρεξη για δημιουργική δράση. Για τους εμπερίστατους ανθρώπους της μητροπόλεως του δεν ήθελε η ζητιανιά και η ελεημοσύνη ν’ αποτελούν τον τρόπο που θα τους διατηρούσε στη ζωή. Θεωρούσε καθήκον της εκκλησίας και της κοινωνίας να τους περιθάλπτει, προσφέροντας σ’ αυτούς τις καλύτερες δυνατές υπηρεσίες. Ουσιαστικά και σ’ αυτήν την πτυχή της δράσης του προσπαθούσε να εφαρμόσει το Λόγο του Ευαγγελίου.

Αρχικά κατεδάφισε το χαμηλό και σαθρό οίκημα στο οποίο στεγάζονταν τα γραφεία της Μητροπόλεως. Στη θέση του δημιουργήθηκε επιβλητικό Μητροπολιτικό Μέγαρο στο οποίο θα στεγάζονταν τα γραφεία της Μητροπόλεως. Αυτό έγινε όχι προς δόξα του ιδίου, αλλά για να εξυπηρετήσει το ποίμνιο του με δεδομένο ότι στο Μητροπολιτικό Μέγαρο θα κτυπούσε από εδώ και πέρα η καρδιά του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Εισάγει στα κατώτερα σχολεία το Φρεβελιανό σύστημα και θέτει εκτός κλήρου όσα ανάξια στοιχεία υπήρχαν μέχρι την έλευση του στη Σμύρνη. Όταν οι αθλητές του Πανιωνίου, του αρχαιότερου ελληνικού σωματείου, παρελαύνουν στο στάδιο της Σμύρνης, βλέπει τη μαλθακότητα των νέων παιδιών και δραστηριοποιείται άμεσα για ν’ αλλάξει την αρνητική αυτή εικόνα. Θεσπίζει ως υποχρεωτικό το μάθημα της γυμναστικής στα σχολεία και μέσα σ’ έναν χρόνο στις γυμναστικές επιδείξεις καμαρώνει 1.500 καλογυμνασμένους αθλητές. Πλέον οι γυμναστικοί αγώνες του Πανιωνίου έγιναν η μεγαλύτερη αθλητική γιορτή της Σμύρνης. Δεν ξεχνάει όμως και το άλλο αθλητικό σωματείο της πόλης τον Απόλλωνα τον οποίο και αναμορφώνει.

Στην πολύπλευρη δράση του περιλαμβάνεται η ανακαίνιση του Ομηρείου Κεντρικού Παρθεναγωγείου, του Βρεφοκομείου, του Γηροκομείου και του Ταμείου Πτωχών. Δημιουργεί συσσίτια μαθητών, άσυλα αστέγων, ενοριακά συσσίτια πτωχών και πολιτιστικό κέντρο για μορφωτικές εκδηλώσεις. Επί των ημερών του κτίζεται το Μέγαρο της «Αδελφότητος Ευσεβείας» και ανασυγκροτείται η «Ευαγγελική Σχολή» που είχε κτισθεί επί πατριαρχείας Γαβριήλ Γ’ (1702-1707) δίνοντας σ’ αυτήν την παλιά της αίγλη.

Ο αγώνας του και η συνεισφορά του σε κάθε δημιουργική πτυχή της ζωής των Ελλήνων της Σμύρνης δεν άργησε να εξοργίσει τις τουρκικές αρχές. Μια οργή που υποδαύλιζαν οι Λαζαριστές μεταφέροντας στις τουρκικές αρχές πληροφορίες ότι στη γιορτή του Αγίου Γεωργίου, ο Μητροπολίτης ύψωσε στους ναούς ελληνικές σημαίες, διόρισε Έλληνες δασκάλους στα σχολεία, απαγόρευσε στους Έλληνες μαθητές να μετάσχουν στη γιορτή αναρρήσεως του σουλτάνου κ.α.

Την ίδια εποχή διαμαρτύρεται και το Πατριαρχείο διότι ο Χρυσόστομος βάζει στα έγγραφα της μητροπόλεως του, το πατριαρχικό έμβλημα του δικέφαλου αετού.

Ο αδάμαστος χαρακτήρας και οι διαμαρτυρίες του προς κάθε κατεύθυνση όταν συμμορίες τσετών υπό την καθοδήγηση του Διοικητή της Σμύρνης Ραχμή Βέη, καταστρέφουν πυρήνες του μικρασιατικού ελληνισμού όπως η Παλαιά Φώκαια, η Πέργαμος, η Κρήνη, η Μαινεμένη οδηγούν τις τουρκικές αρχές στην εκδίωξη του από τη Σμύρνη με την επιστράτευση αστυνομικών οργάνων. Ο Μητροπολίτης έφυγε για το Φανάρι στις 20 Αυγούστου 1914. Το θάρρος και η αποφασιστικότητα του Μητροπολίτη την εποχή εκείνη γίνονται εμφανή και από τα απομνημονεύματα του Γερμανού πρεσβευτή Βόλφ Μέττερνιχ  που έγραψε ότι ο Χρυσόστομος ύψωσε τον ελληνικό κλήρο υπεράνω του αγγλικανικού (που τον θεωρούσε τον καλύτερο του κόσμου). Έδρασε υπερασπιζόμενος τους Μικρασιάτες «ενώ εγνώριζε ότι ίστατο επί ηφαιστείου».

Παράλληλα με την Τρίτη εξορία του Χρυσοστόμου μαίνεται ο  πόλεμος. Η Ελλάδα υπό την ηγεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου έχει εκδηλωθεί υπέρ των δυνάμεων της Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία). Τούρκοι και Βούλγαροι έχουν επιλέξει το αντίπαλο στρατόπεδο. Ο Χρυσόστομος και επτά άλλοι συνοδικοί θεωρούν χαλαρή τη στάση του Πατριάρχη Γερμανού. Όταν ο Πατριάρχης τους απέλυσε από συνοδικούς αρκέστηκαν σε συγκρατημένη διαμαρτυρία. Την εποχή εκείνη ο Χρυσόστομος μη δεχόμενος την αδράνεια, επιδόθηκε σε σημαντικό συγγραφικό έργο προσπαθώντας να γνωστοποιήσει στη διεθνή κοινότητα τις τουρκικές ωμότητες από τη σύσταση του νεοτουρκικού κομιτάτου έως το 1914. Γι’ αυτό το λόγο άλλωστε η συγγραφή των έργων έγινε στη γαλλική γλώσσα σε χιλιάδες αντίτυπα.

Έχοντας εθνική κι όχι κομματική ιδεολογία, προσδοκώντας παράλληλα την καλύτερη δυνατή εξέλιξη για τον μικρασιατικό ελληνισμό, το 1915 συντάσσει υπόμνημα προς τον βασιλέα Κων σταντίνο για να βγει από την ουδετερότητα και να ταχθεί με το μέρος της Αντάντ. Η έκκληση του δεν εισακούστηκε. Η Ελλάδα τελικά βγήκε στον πόλεμο με το μέρος της Αντάντ, αλλά η εσωτερική διχόνοια ήταν πλέον ένα γεγονός.

Η ήττα των Κεντρικών Αυτοκρατοριών συνοδεύτηκε από την υπογραφή της ανακωχής του Μούδρου. Έλληνας αρμοστής εγκαθίσταται στην Κωνσταντινούπολη και ελληνικά μαζί με συμμαχικά στρατεύματα αποβιβάζονται στις κυριότερες τουρκικές πόλεις. Ο βαλής της Σμύρνης Ραχμή Βέης εκδιώκεται ως οργανωτής των σφαγών της Ερυθραίας και στη Σμύρνη φθάνει θριαμβευτής ο Χρυσόστομος. Ο Μητροπολίτης δεν ζητεί εκδίκηση. Αντίθετα επιδιώκει την ομόνοια και την ειρηνική συνύπαρξη των πληθυσμών της περιοχής. Απέναντι του όμως βρίσκει και πάλι το φυλετικό μίσος. Ο νέος βαλής της Σμύρνης Νουρεντίν συνεργάζεται με μυστικές εθνικιστικές οργανώσεις, στρατολογεί, μοιράζει όπλα και εισπράττει πιεστικά πολεμικούς φόρους. Ο Χρυσόστομος που γνωρίζει τη δράση του βαλή, γνωστοποιεί τις παρανομίες του στους αρμοστές των Δυνάμεων Κατοχής και πετυχαίνει την ανάκληση του. Το γεγονός αυτό βέβαια πείραξε τον Νουρεντίν που δεν άργησε να δείξει στο Μητροπολίτη τα βάρβαρα αισθήματα του όταν οι συνθήκες τον ευνόησαν.

Την 1η Μαΐου 1919 το χαρμόσυνο νέο της έλευσης του ελληνικού στρατού φθάνει στη Σμύρνη. Ο Μητροπολίτης καλεί στις 4μ.μ. δημογέροντες, εφόρους και προκρίτους να τελέσουν μεγάλο εσπερινό και ν’ αναγγελθεί το χαρμόσυνο γεγονός. Το μήνυμα του γεμάτο συγκίνηση κι ενθουσιασμό προβάλλει πάλι ως ύψιστο καθήκον την ενότητα και την αγάπη. Η αποβίβαση του ελληνικού στρατού έγινε στην αποβάθρα της Πούντας στις 7 το πρωΐ της 2ας Μαΐου 1919. Ο Χρυσόστομος γονυπετής ευλόγησε μέσα σε λυγμούς τις σημαίες. Δεν υπάρχουν λόγια για να περιγράψουν τις στιγμές εκείνες.

Η πανηγυρική ατμόσφαιρα αμαυρώθηκε όμως από το εξής περιστατικό. Ο ελληνικός στρατός βάδισε προς στρατωνισμό στη λεγόμενη Καραντίνα. Ένα τμήμα ευζώνων αλλάζοντας κατεύθυνση οδηγήθηκε προς τους τουρκικούς στρατώνες. Εναντίον των Ελλήνων έπεσαν πυροβολισμοί από διάφορες κατευθύνσεις. Οι εύζωνοι εξουδετέρωσαν τους κρυπτόμενους. Το ΓΕΣ για το περιστατικό αναφέρει ότι την προηγούμενη ημέρα, ο ιταλικός στρατός άνοιξε τις φυλακές των ποινικών και μοίρασε οπλισμό στους εγκληματίες. Τη Σμύρνη διεκδικούσαν και οι Ιταλοί και ήθελαν να μας εκθέσουν στις Μεγάλες Δυνάμεις ως αδύναμους να επιβάλλουμε την τάξη.

Μπροστά σ’ αυτή την πραγματικότητα ο Χρυσόστομος προς κατευνασμό της έντασης, έβγαλε από τα κρατητήρια εκατοντάδες Τούρκους που είχαν συλληφθεί ως ύποπτοι κι επισκέφθηκε την τουρκική συνοικία μοιράζοντας τρόφιμα, ενδύματα και φάρμακα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι πολλοί έντρομοι Τούρκοι πήγαν στη μητρόπολη βρίσκοντας εκεί προστασία και περίθαλψη.

Στις 28 Ιουλίου 1920 υπογράφεται η συνθήκη των Σεβρών που εκχωρεί την Ανατολική Θράκη, τα Δωδεκάνησα και τα παράλια της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα. Η διοίκηση της Σμύρνης παραδίδεται στους Έλληνες και τοποθετείται Ύπατος Αρμοστής ο Αριστείδης Στεργιάδης στενός φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου από την αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας και άνθρωπος της απολύτου εμπιστοσύνης του. Ο Χρυσόστομος δεν έχει αρμονικές σχέσεις με τον Στεργιάδη. Αιτία η συμπεριφορά του προς την ελληνική κοινότητα της Σμύρνης. Απόδειξη των παραπάνω αποτελεί και η επιστολή του προς τον Βενιζέλο χαρακτηρίζοντας τον Στεργιάδη παράφρονα κι εγωιστή. Ο σοφός λαός μας χρησιμοποιεί πολλές φορές τη φράση «τα στερνά τιμούν τα πρώτα». Είναι γνωστό σε όλους το μαρτυρικό τέλος του Χρυσοστόμου εν αντιθέσει με τη φυγή του Στεργιάδη από τη Σμύρνη μόλις του προσφέρθηκε η ανάλογη ευκαιρία, αφήνοντας ανυπεράσπιστο τον ελληνισμό πληθυσμό της περιοχής.

Η διενέργεια εκλογών την 1η Νοεμβρίου του 1920 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο πριν τη λήξη της κυβερνητικής του θητείας έκρυβε γι’ αυτόν μια μεγάλη απογοήτευση. Ηττήθηκε και οι αντιβενιζελικοί επανέφεραν με δημοψήφισμα τον βασιλιά Κωνσταντίνο. Παρ’ ότι προεκλογικά είχαν υποσχεθεί κατάπαυση του πυρός στη Μικρά Ασία, συνέχισαν τον πόλεμο προελαύνοντας στο εσωτερικό της Τουρκίας. Παράλληλα προχώρησαν σε αντικατάσταση των αξιωματικών του στρατού, βαθαίνοντας το ρήγμα του διχασμού στις τάξεις του στρατεύματος.

Ο Χρυσόστομος έχοντας συναισθανθεί πόσο καταστροφική ήταν η διχόνοια για τη σύμπνοια και την ενότητα του στρατεύματος, κάλεσε τους αξιωματικούς και των δύο πλευρών για να τους μιλήσει με πνεύμα πατριωτισμού κι ομοψυχίας. Ο ελληνικός στρατός αφού σημειώσει τις πρώτες νίκες, φθάνει ως τις παρυφές της Άγκυρας. Ο Κεμάλ είχε όμως το δικό του σχέδιο. Έχοντας ανασυντάξει το στρατό του, παίρνοντας σημαντική βοήθεια από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, οι οποίες εν τω μεταξύ είχαν διακόψει την υποστήριξη τους προς την Ελλάδα, ήταν έτοιμος για την αντεπίθεση του. Οι ελληνικές δυνάμεις έχοντας εξαντλήσει κάθε απόθεμα ψυχικής και σωματικής αντοχής, με ελλιπή ανεφοδιασμό ήταν πλέον αδύναμες ν’ αναχαιτίσουν την επαπειλούμενη τουρκική αντεπίθεση.

Την ίδια στιγμή ο Χρυσόστομος βλέποντας την ενθουσιώδη απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το 1919 να μετατρέπεται σε εθνική τραγωδία, αγωνίζεται με σθένος έναντι των αυθαιρεσιών του Στεργιάδη, που αντί να βοηθά δημιουργούσε κι άλλα προβλήματα στην ήδη βεβαρημένη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί για τους Έλληνες της Σμύρνης. Ο Μητροπολίτης το ίδιο διάστημα αρνήθηκε την εμπλοκή του στις ενδοθρησκευτικές διαμάχες που είχαν ξεσπάσει με αφορμή το νόμιμο ή μη κατά την εκλογή του νέου Πατριάρχη Μελέτιου Μεταξάκη παρ’ όλο που τη θεωρεί αντικανονική. Τούτες τις δύσκολες για τον ελληνισμό ώρες πάνω απ’ όλα τοποθετεί την ενότητα της εκκλησίας και του ελληνισμού. Ενεργοποιείται κι εργάζεται για τη σύσταση «Παμμικρασιατικής Αμύνης». Ο Στεργιάδης όμως αντιδρά στη δημιουργίας της. Έτσι την κρίσιμη ώρα η Σμύρνη στερήθηκε σχεδίου αμύνης κι οποιασδήποτε οχυρωματικής οργάνωσης.

Θα ακολουθήσει το Γ’ και τελευταίο μέρος.

Θεοφάνης Λάζαρης

Πηγές: 

• Ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος, Μητροπολίτης Σμύρνης Ο «Περιβλεπτος», Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη Ιεράς Μητρόπολης Δημητριάδος.
• Ο Εθνομάρτυρας- Άγιος Μητροπολίτης Δράμας-Σμύρνης Χρυσόστομος, Ευάγγελος Βασιλείου, Έκδοση Δήμου Δράμας, Δράμα 1995.
• Ο Σμύρνης Χρυσόστομος (Τόμος Α’), Αθηνα 1971,Χρηστου Σολομωνίδη.
• Ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος Σμύρνης, Ιερομονάχου Ευθυμίου Τρικάμηνα, Εκδόσεις Ορθοδοξία, Λάρισα 2002.