Με την υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (21 Ιουλίου 1774) μεταξύ της νικήτριας Ρωσίας και της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανοίγονται ουσιαστικά οι αναπτυξιακοί ορίζοντες των Ελλήνων. Με τη Ρωσία προστάτιδα των χριστιανικών υπηκόων της Πύλης και με την ίδρυση προξενείων στο τουρκικό έδαφος, οι Έλληνες υψώνοντας την ρωσική σημαία στα καράβια τους μπορούσαν να διασχίσουν ανενόχλητοι την Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο μεταφέροντας τα εμπορεύματα τους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ταχύτατα αναπτυσσόμενης  ελληνικής εμποροναυτικής τάξης. Το 1821 οι Έλληνες της Σμύρνης ήταν 45.000. Η ναυτιλία και το εμπόριο φέρνουν τους Έλληνες σε επαφή με πλήθος ιδεολογικών ρευμάτων, έχοντας σαν αποτέλεσμα την ενίσχυση του πόθου για ελευθερία.

Ο ελληνικός πληθυσμός της Σμύρνης είχε βιώσει τη βαρβαρότητα των Τούρκων πολύ πριν την εθνεγερσία του 1821. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος των  ετών 1768-1774 μετά την αποτυχία των Ρώσων στην Πελοπόννησο είχε σαν μεταγενέστερη εξέλιξη την επικράτηση του ρωσικού στόλου έναντι του πολυπληθέστερου τουρκικού στο μικρό κόλπο του Τσεσμέ το διήμερο 25-26 Ιουνίου/6-7 Ιουλίου 1770. Ο τουρκικός στόλος καταστράφηκε ολοκληρωτικά (60-70 τουρκικά πλοία) έχοντας 10.000 νεκρούς. Όταν η είδηση της ήττας έφθασε στη Σμύρνη τα ξημερώματα της Κυριακής 27 Ιουνίου/8 Ιουλίου 1770 ο πληθυσμός της πόλης κατά την προσφιλή του τακτική μετά από κάθε τέτοια είδηση, ξέσπασε με βαρβαρότητα επάνω στους χριστιανούς. Ηγέτης και καθοδηγητής του μανιασμένου τουρκικού όχλου ο τελώνης του λιμανιού Ιμπραήμ αγάς. Πρώτα σφαγιάστηκαν όλοι οι Έλληνες υπάλληλοι και υπηρέτες του τελωνείου. Στη συνέχεια η μανία των Τούρκων ξέσπασε στους Έλληνες που έβγαιναν από τη Θεία Λειτουργία στο Ναό της Αγίας Φωτεινής. Τα πλοία στο λιμάνι της Σμύρνης, τα σπίτια των Φράγκων και τα προξενεία των ξένων δυνάμεων ήταν οι τόποι που κατέφυγαν οι έντρομοι Έλληνες για να γλιτώσουν από βέβαιο θάνατο. Τα θύματα υπολογίζονται σε 1.000-1.500. Οι σφαγές επεκτάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη κι άλλες πόλεις χωρίς όμως λεπτομερείς πληροφορίες.

Σ’ άλλες περιπτώσεις υπήρχε προσπάθεια νομιμοποίησης βιαιοπραγιών με έκδοση φιρμανιού από την Υψηλή Πύλη. Τέτοιο παράδειγμα υπήρξε το Φεβρουάριο του 1770 την περίοδο των Ορλωφικών. Η εφαρμογή του φιρμανιού που διέτασσε σφαγή των χριστιανών ανεκλήθη με ενέργειες του μεγάλου διερμηνέα της Πύλης Αλέξανδρου Υψηλάντη, παππού του γνωστού σ’ εμάς Αλέξανδρου Υψηλάντη που κήρυξε την Επανάσταση του ‘21 στη Μολδοβλαχία.

Στα γεγονότα πριν το 1821 πρέπει να ενταχθεί το γνωστό ως «Ρεμπελιό» της Σμύρνης το έτος 1797. Στις 3 Μαρτίου 1797 λίγοι Ζακυνθινοί και Κεφαλλονίτες, που ως Επτανήσιοι ήταν υπήκοοι της Βενετίας, επιχείρησαν να εισέλθουν σε παράσταση αυστριακών ακροβατών χωρίς εισιτήριο. Παρεμποδίστηκαν από γενίτσαρους φύλακες, ξέσπασε συμπλοκή, συνέπεια της οποίας ήταν να σκοτωθεί ένας γενίτσαρος. Ο Πρόξενος της Βενετίας στη Σμύρνη Λουκάς Χορτάτσης (ορθόδοξος από την Κρήτη) αρνήθηκε να παραδώσει το δράστη, βασιζόμενος στην ασυλία που απολάμβαναν οι υπήκοοι της Βενετίας παρά τις επαναλαμβανόμενες προσπάθειες των Τούρκων που ζητούσαν να τους παραδοθεί. Οι Τούρκοι τελικά άρχισαν να πυροβολούν προς το Προξενείο το προσωπικό του οποίου οχυρωμένο ανταπέδωσε τα πυρά. Το γεγονός αυτό ήταν η αιτία της γενίκευσης των ταραχών. Ο τουρκικός όχλος ξεχύθηκε στους δρόμους, σκοτώνοντας Έλληνες και καίγοντας χριστιανικές συνοικίες. Οι σφαγές είχαν σαν αποτέλεσμα περίπου 1.000 νεκρούς Έλληνες μεταξύ των οποίων 60 μαθητές που κάηκαν μέσα στο σχολείο τους και 40 παιδιά 10-12 ετών που ήταν τρόφιμοι ορθόδοξου μοναστηριού. Για ένα μήνα το κλίμα της τρομοκρατίας απλώθηκε στην πόλη. Ο ιμάμης της Σμύρνης Νασήρ Ζαμπέτ φώναζε στο εξαγριωμένο πλήθος να σταματήσει τις σφαγές.

Τελικά η Πύλη έστειλε στρατιωτική δύναμη με επικεφαλής το διοικητή του Αϊδινίου Χουσεΐν Καραοσμάνογλου για να επιβάλει την τάξη. Όλα όσα έγιναν ήταν για πολλοστή φορά η επιβεβαίωση πως ο όχλος έχοντας σε λανθάνουσα κατάσταση την αντιπάθεια του για τις μειονότητες  της χώρας, έψαχνε αφορμή να μετατρέψει την αντιπάθεια σε έμπρακτη εκδήλωση μίσους και βίας.

Με την εκδήλωση της Επανάστασης οι σφαγές των άοπλων Ελλήνων της Σμύρνης άρχισαν με έντονη σφοδρότητα ιδιαίτερα όταν έφθαναν νέα για κάποια νίκη των ελληνικών όπλων στη μητροπολιτική Ελλάδα. Μετά τις 23 Μαρτίου είχε επιτραπεί στους Τούρκους να εξοπλιστούν εκ νέου μετά τον αφοπλισμό που είχε προηγηθεί λόγω των γεγονότων που δημιουργούσαν. Το φιρμάνι που εκδόθηκε απ’ τον Μαχμούτ τον Β’ τους θεωρούσε στρατιώτες (σεφερλήδες) εναντίον των απίστων. Οι πολύμηνες σφαγές στοίχησαν τη ζωή σε περισσότερους από 2.000 Έλληνες. Για τα θλιβερά γεγονότα της εποχής εκείνης υπάρχουν αναφορές  από τον λόγιο και διδάσκαλο του Γένους Κωνσταντίνο Κούμα (ο οποίος το Μάρτιο του 1821 ήταν καθηγητής του Ελληνικού Γυμνασίου Σμύρνης), τον Άγγλο Πρόξενο Σμύρνης Francis Werry, του αυτόπτη μάρτυρα M. Raffenel, του Γάλλου αξιωματικού του Ναυτικού Jurien de la Graviere και του Σμυρνιού αγωνιστή του ’21 Πέτρου Μέγγους (ή Μέγγος).

Εν τω μεταξύ από τα τέλη Απριλίου είχαν απαγορευθεί οι αναχωρήσεις χριστιανών της Σμύρνης, λόγω υποψίας ότι θα ενίσχυαν τα ελληνικά επαναστατικά σώματα του Μοριά και της Στερεάς Ελλάδας. Έτσι οι Σμυρνιοί ζούσαν σε καθεστώς ομηρίας. Μάλιστα οι Λεβαντίνοι και οι Εβραίοι της πόλης έβλεπαν με θετικά συναισθήματα τις σφαγές των Ελλήνων, αφού τους θεωρούσαν ανταγωνιστές στις εμπορικές τους δραστηριότητες.

Στις 21 Μαΐου (εορτή Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης) ο όχλος σκοτώνει 16 Έλληνες μέσα στο παζάρι. Η ανατίναξη του τουρκικού δικρότου στην Ερεσό της Λέσβου και τα γεγονότα στις Κυδωνιές γίνονται αφορμή για νέες ταραχές και σφαγές στις 3/15 Ιουνίου 1821. Από τον Απρίλιο μέχρι τον Αύγουστο έχασαν τη ζωή τους περισσότεροι από 2.000 Έλληνες. Τον Οκτώβριο σφαγιάστηκαν 300 Έλληνες ενώ στις 21 Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου φονεύθηκαν μέσα στο ναό της Αγίας Φωτεινής 400 άτομα.

Εκτός από φόνους αμάχων είχαμε αρπαγές γυναικών και μικρών παιδιών καθώς και εξανδραποδισμούς. Έλληνες ομογενείς της Ευρώπης έκαναν εράνους για συλλογή χρημάτων που τα διέθεταν για να απελευθερώσουν ομοεθνείς από τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Στο Μπουρνόβα σχεδιάστηκε γενική σφαγή των Ελλήνων αλλά το σχέδιο έγινε γνωστό και οι κάτοικοι προσπάθησαν να σωθούν. Στα Βουρλά ο αγάς της περιοχής απαγχόνισε όλους τους ιερωμένους και τους πλουσιότερους εμπόρους δημεύοντας τις περιουσίες τους και πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη. Στην Πέργαμο και το Κινίκ σύμφωνα με έκθεση του πρόξενου της Γαλλίας David προς τον υπουργό Εξωτερικών Chateaubriand σφαγιάστηκαν εκατοντάδες Έλληνες ως αντίποινα για τις νίκες των Ψαριανών ναυμάχων. Στο Βουτζά και το Σεβντίκιοϊ πολλές γυναίκες και παρθένες ατιμάστηκαν. Αγριότητες υπήρξαν σ’ ολόκληρη τη Δυτική  Μικρά Ασία καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη τη συνολική αποτίμηση σε θύματα, λεηλασίες και εξανδραποδισμούς.

Οι Έλληνες της Σμύρνης παρ’ όλες τις θηριωδίες των Τούρκων δεν πτοήθηκαν κι έσπευσαν στην επαναστατημένη Ελλάδα ενισχύοντας τον αγώνα υπέρ πίστεως και πατρίδος. Κατετάγησαν στον τακτικό στρατό του Δημητρίου Υψηλάντη  αλλά και  σε μάχιμους σχηματισμούς άλλων καπεταναίων του ’21, διακρινόμενοι στα πεδία των μαχών. Τέτοια παραδείγματα ήταν ο Γιαννακός Καρόγλου, επικεφαλής της Ιωνικής Φάλαγγας (θα ακολουθήσει εκτενής αναφορά για τη δημιουργία και τη δράση της), οι αδελφοί Βασιλειάδη (Εμμανουήλ και Παντελής), ο Δημήτριος Σπάρος, ο Πέτρος Οικονομίδης-Σκυλίτσης που συγκρότησε στόλο 20 πλοίων και οργάνωσε την επανάσταση των Κρητικών, ο χιλίαρχος Γεώργιος Σταυράκογλου, ο Γεώργιος Μανιός κ.α. Μερικοί μάλιστα συντηρούσαν εξ΄ ιδίων τα στρατιωτικά σώματα που διοικούσαν όπως οι Ηλίας Αλεξάνδρου, Μανώλης Ιωάννου, αδελφοί Βασιλειάδη κ.α. Όσοι Έλληνες έμειναν στην πρωτεύουσα της Ιωνίας κρυμμένοι μη λησμονώντας τους σφαγιασθέντες συγγενείς τους κατάφεραν να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους και να ανασυγκροτήσουν τις επιχειρήσεις και τις εμποροναυτικές δραστηριότητες τους μετά την επιστροφή τους το 1826 με την πτώση των γενίτσαρων. Η ραγδαία επανεξέλιξη τους, έφερε τους Σμυρνιούς σε κυρίαρχη θέση και μόνο το ρωσικό εμπόριο μπορούσε να τους ανταγωνιστεί. Αυτό μαρτυρούν άλλωστε και όσα έγραψε ο Αυστριακός διπλωμάτης Prokesh von Osten τονίζοντας τη ζωντάνια και τη δημιουργικότητα των Ρωμιών της Ιωνίας.

Πηγή: «Η Μικρά Ασία στην Επανάσταση του 1821. Η συμβολή των Μικρασιατών στον εθνικό αγώνα», Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Αθήνα 2010

Θεοφάνης Λάζαρης